Gidip De Dönmeyenler

Gidip de Dönmeyenler

Ahmet MİROĞLU
Semerkand

“Bu az bilinen ülkede 1500 Türk askeri yatıyor Türklerin buraya gidişi ve kalışı da ilginçtir Eski adı Burma olan Myanmar’a, İngiliz sömürgesi olduğu 1915 yılında 12 bin Türk askeri gitti Yıllar süren esaret dönemi boyunca salgın hastalıklar ve ağır çalışma şartlarından dolayı 1500 asker şehit düştü Şehitlikte Türkçe olarak ‘Birinci Dünya Savaşı’nda Irak, Suriye, Filistin ve Arabistan cephelerinde Osmanlı ve İngiliz orduları arasındaki çarpışmalar sırasında İngilizlere tutsak düşerek Burma’ya getirilen ve burada vefat eden aziz Türk askerlerinin anısına’ ifadesi yer alıyor” (Cumhurbaşkanı Abdullah Gül, Dışişleri Bakanı olduğu dönemde TBMM’de bir soru önergesini cevaplarken)

Myanmar’da ne işimiz vardı? Elbette bizim bir işimiz yoktu ama Myanmar (Birinci Dünya Savaşı sırasındaki ismiyle Burma), bir İngiliz sömürgesiydi Birinci Dünya Savaşı’nda çarpışmaların en yoğun yaşandığı dönemde İngilizler esir aldıkları binlerce Osmanlı askerini buraya sürüklediler (1915)

Bu esirler arasında, Basra’da İngilizlere karşı, Vali Vekili Albay Mustafa Suphi kumandasında mermileri bitene ve sadece iki sahra topu kalana kadar aylar boyu kahramanca çarpışarak, her şeyleri tükenince sonuçta teslim olmak zorunda kalan 8 Fırkanın askerleri de vardı

Devlet esir düşen birliklerinin akıbetinden haftalarca haber alamadı Nihayet ailelere “Savaş Esiri” damgalı mektuplar gelmeye başlayınca mesele aydınlandı İngilizler esirleri Burma’ya götürmüşlerdi

Gurbetten Gurbete

Bir tarihçimizin tespitlerine göre Suphi Bey’in esaret numarası 59’dur ve yanında kendisi gibi savaş esiri olan 1000 civarında silah arkadaşı vardır Elbette bunlar sadece Basra cephesinden götürülenlerdir Resmi kayıtlara göre toplamda 10 binin çok üstünde bir sayı söz konusudur Albay Mustafa Suphi, Thayet Myo esir kampında sadece 18 ay yaşar ve 15 Haziran 1916’da beyin kanaması neticesinde hayata veda eder Kampta bulunan çok sayıda Mehmetçik de kumandanlarının ardından bir bir can verirler

İngilizler askerlerimizi Burma’ya boşuna götürmemişlerdir Boğaz tokluğuna çalıştıracak ve yol, kanal, park, gölet inşa ettireceklerdir Nitekim bugün broşürlerde açıkça belirtildiği gibi Myanmar’ın en önemli turistik ziyaret yerlerinden birisi, Maymyo (Maytown) kentindeki “Dev Botanik Bahçesi”dir Cennetten bir köşe olarak tanımlanan 107 hektarlık (1070 dönüm) bu bahçe, esir Osmanlı askerlerinin alın terinin ve el emeğinin ürünüdür Tropik ormandan büyük zahmetle sökülerek meydana getirildiği anlaşılan parkta golf sahalarının yanı sıra, bir su kaynağının önüne çekilen setle 280 dönümlük suni bir göl de oluşturulmuştur Yine turizm broşürlerinde çok net biçimde söz konusu Botanik Park’ın 5 Bengal Piyade Alayı Komutanı Albay May tarafından Türk Savaş Esirlerine yaptırıldığı ifade edilmektedir

Yakın dönemde internet üzerinden açık artırmayla haraç mezat satılan ve “nadide bir parça” olarak takdim edilen Osmanlı askerlerinin yazdığı mektuplardan biri görenlere herhalde çok değişik duygular yaşatacaktır Arka yüzünde Osmanlıca İstanbul, hemen altında Constantinople damgası gözüken 4-5 Mart tarihli (yılı belli olmayan) zarf, internet ortamına kadir kıymet bilmez bir torun tarafından mı düşürüldü, yoksa İngilizler en azından bir kısım mektupları postalamıyorlar mıydı, bilemiyoruz

Osmanlı inceliğinin ve zarafetinin belgesi niteliğindeki zarfın ön yüzünde şu satırlar yer alıyor:

PRISONERS OF WAR LETTER (Osmanlıca) Numero 3617
On Postal Service
(Osmanlıca) Dersaadet’de Osmanlı Hilal-i Ahmer Cem’iyyeti Reisi âtıfetlû beğefendi huzur-ı âlilerine takdim-i ariza-i daiyanemdir
İmza (okunamadı)
İmza (okunamadı)
From Prisoners of War Camp, Thayetmyo, Burma, India

Kültürümüzden İzler

Acaba günümüzde bile turistlere Maymyo kentinde “yapmadan gelinmeyecekler” arasında hararetle tavsiye edilişine bakarak, Osmanlı askerlerinin ülkeye fayton gezisi keyfini aşıladıklarını söyleyemez miyiz? Pırıl pırıl renkleriyle, süslemeleriyle, öndekileri küçük, arkadakileri büyük tekerleriyle, kupasıyla ve kupaya çıkan birkaç basamaklı merdiveniyle… Bitmedi: Okuyla, hamutuyla, koşum takımıyla, tek veya çift at bağlanabilmesiyle ve at pisliğini toplamaya yarayan telisten hamağıyla broşürleri süsleyen faytonların bizim adalardakilerden veya Kordon boyundakilerden pek de bir farkı yok!

Bu askerlerden ne kadarının geri döndüğü hakkında da maalesef yeterli bilgiye sahip değiliz En azından bir kısmının 1918’te Mondros Antlaşması sonunda geri geldiklerini söyleyebiliriz Ancak rivayetlere göre evlenip geride kalmayı seçenler de olur

İnsafsız çalışma koşulları, iklim şartları ve salgın hastalıklar sonucu orada ölen askerlerimiz ise ağırlık merkezi Thayet Myo’da olmak üzere Myanmar’ın diğer bölgelerindeki mezarlıklarda yatmaktadırlar

2000’li yıllarda mezarlıkları tesadüfen keşfeden Türk gezginler, yöre halkından şifahi bazı bilgiler almışlardır Bu anlatımlara göre acımasız bir savaşın talihsiz kahramanları olan bu yüksek karakterli insanlar, Myanmar’da bulundukları sürece disiplinden asla taviz vermemişler, milletlerini ve dinlerini mükemmel bir şekilde temsil etmek için gayret göstermişlerdir Onlar temizlikleriyle, dürüstlükleriyle, onur ve vakarlarıyla büyük hayranlık uyandırmışlardır Çalışma saatleri dışında sivil kıyafetleriyle halkın arasına girerek kaynaşmaları hâlâ memnuniyetle yâd edilmektedir

Kayıt Yetersizliği ve İhmaller

Bizde eser yazmak bir yana, hatırat tutmak veya küçük notlar almak bile az rastlanan özellikler olduğu için, ne yazık ki Burma’da yaşananları pek bilemiyoruz Belki İngilizler bu konuda bazı şeyler kaydetmişlerdir Doğrusu araştırmaya değer Ulaşabildiğimiz bir fotoğraf, esir kafilesinin kıdemli subayı Şükrü Paşa’nın cenaze merasimi sırasında çekilmiş Denildiğine göre İngilizler sadece bu tören sırasında fotoğraf çekilmesine izin vermişler Fotoğrafta siyah beyaz takım elbiseleri içindeki kravatlı, tıraşlı, pos bıyıklı, mert görünüşlü, metanetlerini yitirmediklerini her halleriyle adeta haykıran Osmanlı esirlerine, Paşa’nın cenazesine selam duran İngiliz askerleri eşlik ediyor

Mustafa Suphi Bey’le Şükrü Paşa’nın da yattığı yaklaşık 1 m yüksekliğinde bir tuğla duvarla çevrelenmiş Thayet Myo Şehitliği’nin durumu seyyahların tespitlerine göre pek de iç açıcı değil Mezarlık tarla halini almış Mezar taşlarında ölüm tarihi olarak 1915, 1916 ve 1917 rakamları okunuyor Mezarda yatan şehitlerimizin bazısının isimleri de okunabiliyor Mesela Kerküklü Muhammed, Ali, Osman, Şaban, Süleyman bunlardan birkaçı Kim bilir kimlerin beklediği, gidip de dönmeyen Muhammedler, Aliler, Osmanlar, Şabanlar ve Süleymanlar bu uzak diyarda yatıyorlar

İlginçtir, mezar taşlarında şehitlerin adları ve ölüm tarihlerinin yanı sıra birlikleri de yazılmış Fakat Fransızca… O dönemde Kızılhaç ve Kızılay yazışmalarını Fransızca yapmaktadırlar Belki bunun etkisiyle, belki soğuk harp taktiğiyle İngilizlere karşı Fransızca’yı öne sürmek adına, belki de Osmanlı’da o devirde Fransızca’nın hakim olmasının tesiriyle böyle bir tercih yapılmış

Seyyahların ifadelerine ve çektikleri fotoğraflara bakılırsa mezarlığın bir kitabesi de var Kitabede yer alan yazılar güçlükle okunabiliyor Günümüz Türk alfabesiyle ve ayrıca Burma dilinde yazılmış, siyaha boyanmış harfleri yer yer dökük, zorlukla okunan kitabede şunlar yazıyor:

“Birinci Dünya Savaşı’nda Irak, Suriye, Filistin ve Arabistan cephelerinde Osmanlı ve İngiliz Orduları arasındaki çarpışmalar sırasında İngilizlere tutsak düşerek Burma’ya getirilen ve burada şehit düşen aziz Türk askerlerinin anısına”

Harf Devrimi askerlerimizin vefat tarihlerinden 13-11 yıl kadar sonra (01101928) yapıldığını ve “savaş”, “çarpışma”, “tutsak”, “anısına” gibi kelimelerin o dönemde kullanılmadığını göz önüne alırsak, rahatlıkla kitabenin sonradan yazdırıldığını söyleyebiliriz Nitekim bunu teyit eden bazı bilgi kırıntıları bulunuyor Şehitlikte hâlâ yüzlerce mezar taşı var

Şimdi tekrar baştaki soruyu sorabiliriz: Acaba bunlar Osmanlı esirleri değil de başka bir ülkenin askerleri olsalardı buradan kaç hikâye, roman ve film çıkardı? Üniversitelerin tarih bölümleri kaç yüksek lisans ve doktora tezi yaparlardı?

Ve Myanmar’a esir götürülüp ölümüne çalıştırılan Osmanlı askerleri, Gelibolu’ya bir hiç uğruna gelip can vermiş erleri için anıtlar diken, mezarlıklarını düzenleyen ülkelerin ve devletlerin askerleri olsalardı mezarlıkları böylesine bakımsız, böylesine düzensiz, otlar, çöpler içinde, yıkık viran kalır mıydı?
Osmanlı Esirleri Kim Bilir Kaç Kwai Köprüsü yapmıştı?

Kwai Köprüsü’nü 1973’te okumuştum Pierre Boulle’un 1952’de yayınladığı bu eserin 1957’de filme alındığını ve tam 7 dalda Oscar ödüllerini topladığını o zamanlar henüz bilmiyordum Filmi aradan uzun yıllar geçtikten sonra TV ekranlarında izlediğimi hatırlıyorum

Rasim Özdenören bir yazısında bir sanat türünün başka bir sanat türüne aktarımının güçlüğüne değinmişti Hatırlayabildiğim kadarıyla ünlü bir edebiyat eserindeki anlatımın, filme çekildiğinde artistin yeteneğine rağmen yazılı üründeki gücünü yitirdiği kanaatindeydi Gerçekten yazının anlatım gücünü tam manasıyla oyuna yansıtabilecek bir oyuncu herhalde yoktur

Kwai Köprüsü’nü 1973’lerde okurken beni en cezbeden kısım, bir insandan bir savaş ve ölüm makinesi oluşturma çabalarının başarısızlıkla sonuçlanmasıydı Köprüyü tahrip etme görevi verilen birlikteki bir askere komutanı tarafından eğitimi boyunca bir bıçakla insan canına kıymanın maketler üzerindeki denemelerden farklı olduğu anlatılarak güya psikolojisi buna hazırlanmıştı Bana öyle geldi ki, o askerin bütün eğitilmişliğine rağmen ikirciklenerek duraksayışı filmde eserde olduğu kadar canlı değildi Sonuçta Albay Nicholson’u öldürmedeki bu tereddüdü onun kendi canına mal olmuştu

Son iki yazımda Myanmar’daki Türk Şehitliği’ni ve dünyadaki diğer Türk şehitliklerini konu edinmiştim
Türk kamuoyu Kwai Köprüsü adlı eser ve film sayesinde İkinci Dünya Savaşı’nda Japonlarla İngilizler arasında geçen mücadeleden haberdarken, binlerce şehidimizi barındıran Thayet Myo Şehitliği’nden ve diğer şehitliklerimizden maalesef habersizdir

Bizimki kadar büyük ve şanlı bir tarihe, alt yapı ve malzemeye sahip olup da doğru düzgün bir hikâye ve roman yazamayan, film çekemeyen ikinci bir millet inanın yoktur
Sadece Birinci Dünya Savaşı’nda esir düşüp dünyanın en ücra köşelerine sürüklenen ve oralarda ölümüne çalıştırılan, bin bir çile ve zahmet çeken askerlerimizin hikâyeleri başlı başına birer destandır
İsterseniz bir önceki yazımızda şöyle bir değinip geçtiğimiz İngilizler tarafından Myanmar’a götürülen Osmanlı askerlerinin hikâyesine biraz daha yakından bakalım Belki böylesi daha etkili olur
Kwai Köprüsü

İkinci Dünya Savaşı sırasında Japonlar tarafından Burma’da esir alınan bir grup İngiliz askerinin hikâyesini anlatır Albay Nicholson komutasındaki esirler, Japon Albay Saito tarafından Kwai Nehri üzerine bir köprü yapmaya zorlanırlar Köprünün İngilizler için “ölüm” demek olduğunu bilen Nicholson, önceleri Saito’nun işkencelerine rağmen köprü yapımına karşı çıkar Ancak bir süre sonra emri altındaki mühendis ve askerler için moral kaynağı olacağını düşünerek köprü inşaatını özel kurallarını kabul ettirerek bizzat üstlenir Köprüyü bir türlü inşa edemeyen Japonlara bu işin mükemmel bir şekilde yapılabileceğini göstermek istemektedir İnşaat ilerledikçe Nicholson köprünün stratejik önemini ve düşmana sağlayacağı avantajları göz ardı etmeye başlar

Bu arada İngilizler köprüyü imha etmek üzere bir askeri birlik görevlendirirler Bir tarafta köprüyü tamamlamak için hayatları pahasına ve zor koşullarda çalışan esir İngilizler, diğer tarafta köprüyü havaya uçurmakla görevli İngilizler

Köprü inşaatının tamamlanıp Japonların sevkiyat treninin geçeceği gün Nicholson eserini gururla gezmektedir Bu arada İngiliz tahrip birliği dinamitleri döşemiş, patlatmak için gerekli tedbirleri almıştır İşte tam o anda Nicholson, köprünün altına yerleştirilen dinamitlere bağlı kablonun kamufle edilememiş bir parçasını görür Takip eder Derken kendi askerleriyle karşılaşır

Fakat köprüye olan bağlılığı öylesine güçlüdür ki İngilizlerle mücadeleye başlar Durumu fark eden Japonlar da ateş açarlar Nicholson, sonunda yaptığı yanlışlığın farkına varıp kendisini dinamiti patlatacak düzeneğin üstüne atarak köprüyü tam da trenin geçmekte olduğu sırada tahrip eder