Mübah Olan Gıybet

Mübah Olan Gıybet
MÜBAH OLAN GIYBET

Bilesin ki gıybet ancak, kendisine başka yolla ulaşmak mümkün olmayan sahih, şer'î bir sebeple mübah olur Gıybeti mübah kılan sebepler altıdır:
1 Tezallüm Zulme uğramış bir kimsenin, hükümdar veya hâkim gibi, zâlime karşı kendisine yardımcı olabilecek yetki ve kudrete sahip birine gidip "Falan bana şöyle şöyle haksızlık etti" demesi câizdir
2 Bir kötülüğün önlenmesi veya bir asînin yola getirilmesini temin için yardım istemek Kişinin, güçlü olduğunu sandığı bir kimseye gidip sırf bir kötülüğü ortadan kaldırmak niyetiyle, "Falanca şu kötü işleri yapıyor, onu bundan alıkoy" demesi câizdir Böyle bir niyet taşımazsa, bu yaptığı haramdır
3 Fetvâ almak Bir kişinin müfti'ye gidip "Babam, kardeşim, kocam veya falan adam bana zulmetti Bunları yapmaya hakları var mıdır? Bundan kurtulmamın, hakkımı almamın ve haksızlığı önlememin yolu nedir?" gibi sözler söylemesi, ihtiyaçtan dolayı câizdir Ancak, "Şöyle şöyle yapan bir kimse veya bir eş hakkında ne dersiniz?" diye üstü kapalı olarak durumu arzetmesi ihtiyata daha uygun ve fazilete daha muvafık olur Nitekim böyle bir üslubla da maksad hasıl olur Bununla beraber, inşallah aşağıda zikredeceğimiz Hind'in rivayet ettiği hadiste olduğu gibi haksızlık eden şahsın açıkça söylenmesi de câizdir
4 Müslümanları şerden sakındırmak ve iyiliklerini istemek (nasihat) Bunun çok çeşitli uygulaması vardır:
a) Hadis râvilerinden ve şâhidlerden kusurlu olanları cerhetmek Bu, müslümanların icmâı ile câizdir Hatta yerine göre vâcip bile olur
b) Bir kimse ile dünürlük, ortaklık, komşuluk, alış-veriş vs yapılmak, emânet bırakmak istenildiği zaman ve benzeri durumlarda kendisine danışılan kişinin bildiğini gizlememesi, aksine, büyük bir hayırhahlıkla bildiklerini olduğu gibi söylemesi gerekir
c) Dini ve din bilimlerini öğrenmek isteyen birinin, bid'atçı veya günahkâr (fâsık) bir hocadan ders aldığına şâhid olup zarar göreceği endişesine kapılan kimsenin, o öğrenciye öğüt verip hocasının halini açıklaması gerekir Bu da yine sırf öğüt vermek maksadına yönelik olmalıdır Bu iş tehlikeli ve yanılgıya açıktır Çünkü uyarıda bulunan kişi çekememezlik duygusuna kapılmış olabilir Şeytan onu yanıltabilir Bu noktada çok uyanık ve dikkatli olmak gerekir
d) İster ehli olmadığı için, ister günahkâr olduğu için isterse başkaları tarafından yanıltıldığı için yahut daha başka bir sebepten dolayı üstlendiği görevi gerektiği şekilde yapmayan bir yetkilinin durumunu daha üst bir yetkiliye bildirmek suretiyle o görevlinin dürüst hareket etmesini sağlamasını veya onu görevden uzaklaştırarak lâyık olan bir başka kişiyi görevlendirmesini sağlamaya çalışmak, onu buna teşvik etmek câiz ve gereklidir
5 Fıskı ve bid'atçılığı âşikar olan kimsenin, meselâ açıkta şarap içmek, insanların malına el koymak, haksız öşür almak, haraç kesmek, zorla baş olmaya, başa geçmeye çalışmak, kötü ve gayri meşrû işlere yönelmek gibi tavırlar gösteren kimsenin hakkında konuşmak câizdir Çünkü kendisi kötülüğünü açığa vurmuştur Ancak onun açığa vurduklarının dışındaki başka ayıplarının anılması -onların da söylenmesini gerektiren daha başka sebep veya sebepler yoksa- haramdır
6 Tarif etmek Bir insan şaşı, topal, sağır, kör ve buna benzer başka lakaplarla biliniyorsa, onu sırf tarif edebilmek için bu lakapları kullanmak caizdir Ancak bu lakapların, kişinin değerini düşürme amacıyla takılması haramdır Böyle lakaplarla bilinen kişilerin bu lakaplar söylenmeden tarif ve tanıtımı mümkün olduğu sürece bunları kullanmamak daha doğrudur
Gıybetin câiz olduğu yerler konusunda bu altı sebebi âlimler ortaya koymuşlardır Bunların çoğunda da ulemanın görüş birliği vardır Bu husustaki deliller, sahih ve meşhur hadislerdir Şimdi onlardan bazılarını görelim
Hadisler
1534 Âişe radıyallahu anhâ'dan rivayet edildiğine göre bir adam Hz Peygamber'in yanına girmek için izin istedi Bunun üzerine Hz Peygamber:
- "Kabilesinin kötü adamıdır ama, izin verin ona" buyurdu
Buhârî, Edeb 38, 48; Müslim, Birr 73 Ayrıca bk Ebû Dâvûd, Edeb 5

Açıklamalar
Hadisimize ait rivayetin tamamı, olayı iyice kavramamızı sağlayacak niteliktedir Olayla ilgili anlatım özetle şöyledir: Uyeyne İbni Hısn veya Mahreme İbni Nevfel olduğu tahmin edilen şahıs, Efendimiz'in huzuruna girmek için izin ister Gelenin kimliği kendisine bildirilince Efendimiz, "Kabilesinin kötü adamıdır ama, izin verin ona, gelsin bakalım" anlamındaki sözünü söyler:
Efendimiz gelen kişi hakkında böyle bir beyanda bulunduktan sonra adamı huzuruna kabul eder ve kendisine yumuşak davranır, konuşur-görüşür ve adam memnun olarak ayrılır Efendimiz'in, gıyabında kötü olduğunu söylediği kişi ile normal birisiymiş gibi görüşüp konuşması Hz Âişe'nin dikkatini çeker ve bunun hikmetini sorar Bunun üzerine Peygamber Efendimiz şöyle buyurur:
- "Ey Âişe! Kıyamet günü Allah katında en kötü durumda kalacak kişi, insanların şerrinden çekindikleri için kendisini terkettikleri kimsedir"
Sahîhayn'daki bir rivayette de "sözle veya fiille haddi aşmasından, bir kötülük yapmasından korkulduğu için kendisinden uzak durulan kimsenin en kötü kişi olduğu" belirtilmektedir Efendimiz, Hz Âişe'ye verdiği bu cevapla, bir taraftan, kendisini ziyaret eden kişinin zararını önlemek maksadıyla onu idare ettiğini ortaya koyarken, bir taraftan da "Ben ona yumuşak davrandım, eğer gıyâbında söylediğimi yüzüne karşı söyleseydim, benim kendisini inciteceğim endişesiyle beni terkederdi, o takdirde ben de kötülerden olurdum" demek istemiş olabilir
Önce Peygamber Efendimiz'in bu şahıs hakkındaki değerlendirmesinin tamamen doğru olduğunu bilmemiz gerekir Nitekim Uyeyne İbni Hısn Hz Ebû Bekir'in halifeliği döneminde irtidad etmiş, yani dinden dönmüş, müslümanlara karşı savaşmış, sonra tekrar müslüman olmuştur Sert, katı ve cahil bir kişi olduğu, halifeliği döneminde Hz Ömer'e gelip çok kaba davranmasından anlaşılmaktadır (bk 358 numaralı hadis)
Efendimiz'in, kötülüğü âşikâr olan bir kişinin durumunu bildirmek suretiyle mü'minleri ondan korumak istediği açıktır Binaenaleyh onun böyle konuşması asla gıybet değildir Öte yandan Peygamber Efendimiz'in, o kişiyi huzuruna kabul buyurduktan sonra ona yumuşak davranması yani müdârâ etmesi, asla bir müdâhane değildir Müdârâ, dünyanın veya dinin veya her ikisinin birden ıslahı için dünyaya ait değerleri kullanmaktır Müdâhane (yağcılık) ise, dünya ve dünyalıklar için dinden ve dinî esaslardan vazgeçmek demektir
Hadisten Öğrendiklerimiz
1 Kötülüğü açık olan kimsenin durumunu söylemek gıybet değildir Böyle bir kişinin henüz açığa çıkmamış yönlerini söylemek ise gıybettir Bu inceliğe dikkat etmek gerekir
2 Zararı önlemek maksadıyla müdârâ edilebilir Bu konuda ruhsat vardır Müdârâ mübahtır ama müdâhane aslâ câiz değildir Yani dünya ve dünyalıklar hatırına din ve dince kutsal sayılan değerler kimseye peşkeş çekilemez
3 Peygamber Efendimiz, müslümanları uyarmak için onlara olan şefkat ve merhametinin gereği olarak bazı kimselerin durumlarını açıklamıştır
Riyazüs Salihin