Osmanlı Tarihinde Bir Tören Amin Alayı

Osmanlı Tarihinde Bir Tören Amin Alayı

Osmanlı'da çocuklar dört-beş yaşına geldiklerinde ilk mektebe, bugünkü karşılığı ile ilkokula başlarken düzenlenen merasime 'bed'-i besmele veya âmin alayı' adı verilmiştir1 Âmin alayı, bazı kaynaklarda 'dua alayı' şeklinde de zikredilir Ali Birinci ve İsmail Kara, bunların tamamına çocuğun 'mahalle mektebine başlama merasimi' adını vermişlerdir Onlara göre âmin alayı tâbiri bu merasimin tamamını değil, ancak sokakta geçen kısmını ifâde etmektedir2 Bu merasimin ilk defa ne zaman ve nasıl başladığı, kesin bilinmemektedir "Âmin alayı" genellikle kandillerde veya pazartesi, perşembe günleri düzenlenmiştir3



Osmanlı'da hemen her cami ve mescidin yanına veya yakınına devlet tarafından yüksek kubbeli tavanları olan mektepler inşâ edildiği gibi, iyi yâd edilme ve sevâp kazanmaya vesile olması maksadıyla hayır severler tarafından da mektepler yaptırılmış ve bunların hizmetlerinin devamı için de gelir kaynakları vakfedilmiştir Ekseriyetle taştan yapıldıkları için 'taş mektep' ismiyle de zikredilen bu mekteplerin daha ziyade 'mahalle mektebi' şeklinde adlandırıldıkları görülmektedir Resmî vesikalarda 'sıbyan mektepleri' olarak geçen bu mektepler, seyrek de olsa 'mahallât mektebi' şeklinde de ifade edilmiştir Bu mekteplerin esas gayesi; İslâm'ın âdab ve erkânını, Kur'ân okumayı, yazı yazmayı, namaz kılmayı ve ilmihâl bilgilerini öğretmekti Buralarda isteyene tecvid de öğretilirdi Mektebe başlayan çocuklara sırasıyla halk arasında 'supara' da denen Elifba cüzü, Amme cüzü, Tebareke ve diğer bazı cüzler ile mevlid okutulurdu Çocuğun Kur'ân okumaya başlaması ayrı bir sevinç vesilesi olur; bu durum, "Mushaf'a çıkmak" şeklinde isimlendirilirdi4

Merasim için hazırlıkların başlaması

Çocukların dördüncü yaşının dördüncü ayının dördüncü gününde mektebe başlamalarına özen gösterilirdi Buna bazı insanların riayet etmediği de olurdu; çocuklar beş-yedi yaşları arasında da mektebe başlayabiliyordu Mahalle mektebine başlama merasimi, ailelerin varlıklarıyla mütenasip şekilde yapılırdı Fakir aile çocukları; baba, ana yahut bir yakını tarafından mektebe götürülür, "Eti senin kemiği benim" denilerek çocuklara, hocanın eli öptürülür ve eğitilmesi için oraya teslim edilirdi Orta hâlli ailelerde çocuk giydirilip kuşatılır; erkek ise fesine, kız ise saçlarına süsler takılır, yakın akraba ile mektebe gidilir, derse başlatılarak hocaya dua ettirilirdi Bundan sonra çocuklara birer ikişer kuruş dağıtılır, hoca ile kalfaya da mendil ucuna bağlanmış birkaç mecidiye hediye edilirdi Anadolu'da ise çocuklara para verilmez, simit ve şeker dağıtılırdı

Sözkonusu merasimler, hâli vakti yerinde aileler ve şehzâdeler için, bir düğün kadar ciddiye alınır; halk arasında değil, İstanbul'daki çok özel mekânlarda yapılır ve merasime padişah ile devlet ricali de katılırdı5 Şeyhülislâm, şehzâdeye alfabenin harflerini baştan sona kadar okutur ve dua ederdi Şehzadenin eğitimi, tayin olunan hocasına bırakıldıktan sonra da merasim sona ererdi6

Bir çocuğun mektebe başlaması, aile hattâ mahalle için mühim bir hâdise kabul edilirdi Evde hazırlıklar yapılır, çocuğa yeni elbiseler alınırdı Yumuşak ve güzel bir minder doldurulur; imkânı olan aileler, mor kadife üzerine sarı sırma kılâptan işlemeli, kâr-ı kadîm bir cüz kesesini, çocuğun sağ omzundan sola doğru çapraz asmak için hazırlardı Çocuk için bir Elifba cüzü temin edilirdi Bunların sarı soluk kâğıtlara basılmış olanları bulunduğu gibi, çocuğu okumaya özendirmek için altın yaldızlı basılanları da olurdu Bazı ailelerde Elifba cüzlerinin müzehheb el yazmalarına da rastlanırdı ki, bunlar iyi muhafaza edilir ve nesilden nesile devredilirlerdi Mektep için hazırlanan çocuğa nazarlık takılırdı Çocuk ayrıca nazara karşı tütsülenirdi Tütsü, mangala atılan bazı maddelerin dumanına çocuğun sokulması suretiyle yapılırdı

Merasimden önce hocaya haber verilir ve uygun bir gün tespit edilirdi Bu günün kandil günlerine ve daha ziyade pazartesi veya perşembeye rastlamasına itina edilirdi Mektebin ilâhi takımı haberdar edilir veya başka mekteplerin daha güzel sesli ilâhi takımları tutulurdu Çocuk yeni kıyafetiyle, zihin açıklığını ve hayatının yeni safhasında muvaffak olmasını sağlamak hususunda himmetlerini istemek için ailesi tarafından İstanbul'da ekseriya Eyüp Sultan'a götürülürdü Merasim günü çocuklar, temiz kıyafetleriyle mektebe toplanırlar; önlerinde hocaları, kalfa ve bevvabları olduğu hâlde, ilâhi takımını takip eder ve işaret edilen yerlerde 'âmin' diye bağırarak çocuğun evine gelirlerdi7 Okula önceden başlamış ve ilâhiler öğrenmiş, sesleri güzel çocuklar en öne alınırdı Onlar yüksek sesle ve koro hâlinde ilahiler okuyarak, arkadakiler de beyit aralarında yüksek sesle 'âmin' diye bağırarak neşe içinde yola koyulurlardı8

Âmin alayında okunan ilâhiler

Bu safhadan sonra merasim iki şekilde devam etmekteydi Evinin durumu ve hâli-vakti müsait olanlar merasimin geri kalan kısmını evinde yaptırırdı Eve gelen mektep çocukları, yeni başlayacak çocuğu yanlarına alarak ilâhiler ve büyük bir kalabalık eşliğinde yola düzülürdü En önde hoca ile başının üzerinde rahle taşıyan bevvab yürürdü Rahlenin üzerinde çocuğun minderi ile cüz kesesi bulunurdu Mektebe başlayan çocuk faytona veya iki yanında birer kişinin yürüdüğü midilliye bindirilirdi Çocuğun peşi sıra ilâhi takımı ve diğer çocuklar yürürdü Kadınlar ise en geride yürürlerdi Âmin alayında okunan ilâhilerden bazıları şöyledir:9

"Yâ İlâhî başlayalım ism-i Bismillâh ile

Bu duâya el açalum ism-i Bismillâh ile

Sen kabûl eyle duâmız Besmele hürmetine

İlmini eyle müyesser yâ İlâhe'l-âlemîn

Ol Muhammed hürmetine meded eyle yâ Mu'în

İlmini eyle müyesser yâ İlâhe'l-âlemîn

Kapuna geldik niyâza yâ İlâhe'l-âlemîn

Eyleyip mansûr muzaffer kullarına yâ Mu'în"



"Ben bilmez idim gizli ayân hep Sen imişsin

Tenlerde ve cânlarda nihân hep Sen imişsin

Âmîn, âmîn

Sen'den bu cihân içre nişân isteridim ben

Âhir bunu bildim ki cihân hep Sen imişsin

Âmîn âmîn"



"Şol Cennet'in ırmakları,

Akar Allah deyu deyu,

Çıkmış İslâm bülbülleri,

Öter Allah deyu deyu

Âmin, âmin!"

İlk ders ve "Rabbi Yessir" duası

Âdet olduğu üzere ilâhilerle şehirde dolaşan alay tekrar eve gelirdi Burada da ilâhi okunup, mektep gülbankı çekildikten sonra alay sona ererdi Daha sonra alaya iştirak edenler, minder ve seccadelerle döşenmiş, öd ağacıyla tütsülenmiş odada hocanın çocuğa ilk dersi vermesini beklerdi Misafirler arasında ulemâdan biri olduğunda, hoca yerini ona bırakırdı Minderine oturup rahlesinin üzerine Elifba cüzünün ilk sayfasını açan çocuk, eline odun, kemik, pirinç, gümüş veya altından yapılmış 'hilâl' adlı çubuğu alarak, hocanın vereceği işareti ve söyleyeceği sözleri beklerdi İlk derste çocuğa Elifba cüzünün en başındaki dua kısmı ile birkaç harf (genellikle sadece elif harfi) okutulurdu

- Elif, be, te, se

- Elif, be, te, se

Hoca bazen sadece "elif" harfini okuyup, çocuğa da tekrar ettirdikten sonra; "Aferin, bugünkü dersimiz bu kadar!" derdi Daha sonra, "Yarabbi ilmimi, aklımı ve anlayışımı artır" mânâsına gelen "Rabbi zidnî aklen ve ilmen ve fehmen" veya "Rabbi Yessir" duası çocuğa tekrar ettirilirdi10

İlk dersini alan çocuk daha sonra hocasının ve davetlilerin ellerini öperdi Talebelerden birisinin oku­duğu 'aşr-ı şerif'ten sonra, hocanın yaptığı dua ile tören sona ererdi11 Bundan sonra yemek ve lokma yenilirdi En sonunda törene katılan çocuklara birer, ilâhi söyleyenlere ikişer, ilâhi grubunun başındaki kişiye üç kuruş, hoca, kalfa ve bevvaba münasip miktarlarda para ile mintanlık ve cübbelik kumaş verilirdi

Evi müsait olmayanların merasimleri ise, mektepte yapılırdı Mahalleyi dolaşan alay mektep gelir, ilâhiler okunup gülbank çekildikten sonra içeri girilirdi Lokma yenildikten sonra da hediyeler dağıtılırdı12

Evde Mevlid okutulması

Bazı aileler, çocuklarının okula başladığı ilk günün akşamı, evde Mevlid okuturdu Meselâ; Zekâî Dede'nin torunu Mehmed Münir'in okula başlaması münasebetiyle, zamanın meşhur mutasavvıf ve mûsikîşinaslarının katıldığı muhteşem bir âmin alayı düzenlenmiş, bu törende Zekâî Dede'nin yeni bestelemiş olduğu, sözleri Yunus Emre'ye ait, "Allah emrin tutalım rahmetine batalım" Uşşâk-düyek ilâhîsi ile, "Yâ İlâhî Sana geldik bizi mahzûn eyleme" Hisâr-bûselik ilâhîsi okunmuştur O gece Zekâî Dede'nin evinde "Tevşîhli Mevlid-i Şerîf" merâsimi de tertiplenmiş, kendisinin bestelemiş olduğu Tevşîh ve ilâhîler okunmuştur13 Çocuklar, mektebe başlama merasimlerinde belki de ilk defa duydukları dinî musikinin bir müddet sonra eğitimini alırlardı

İstanbul'daki sıbyân mekteplerinde muallimlik görevlerini, çoğunlukla mahalle imamları ve müezzinleri yapardı Okuma-yazma ve dinî ilimler ağırlıklı eğitim verilen bu okullarda, erkek ve kız çocukları beraber okudukları gibi, yalnız kız veya yalnız erkek çocuklarının gittiği mektepler de vardı Bu mektep hocalarının birçoğu ilm-i mûsikîye vâkıftı; onlar bildikleri Mevlid, ilâhî, na't ve kasîdeleri talebelerine öğretirlerdi Yalnız kızların gittiği kadın mektepleri ise, çoğunlukla yetişkin ve evli kadınlar için cuma günleri açılır, dileyen hanımlara Kur'ân-ı Kerîm, Mevlid, ilâhî, na't ve kasîde öğretilirdi Bazen de önceden kararlaştırılan bir cuma gününde mektebe gelinir, güzel sesli hanımların okuduğu Mevlid-i Şerîf ve na'tlar dinlenirdi Mevlid töreninin sonunda şeker ve şerbet dağıtılır, okuyucu ve hocalara hediyeler verilirdi14

Kültürümüzün zenginliklerinden biri olan 'bed'-i besmele' veya 'âmin alayı' merasimi, günümüzdeki okuma bayramlarına benzer bir fonksiyona sahiptir Bu merasimlerin, mektebe yeni başlayan çocukların okul korkusunu giderme, çocuklara okuma isteğini aşılama ve çocukları arkadaşlarıyla kaynaştırma gibi önemli pedagojik faydaları vardır15 Diğer taraftan bu merasimlerin çocuklarda okuma, anne ve babalarda ise, okutma arzusunu tetiklediği söylenebilir Bu törenler sayesinde çocuk, aile içinde olduğu gibi, cemiyette de yeni bir statü kazanırdı Bu merasimlere verilen büyük ehemmiyet, İslâmî terbiye anlayışında mektebe ve öğretmenlere verilen değeri açıkça ortaya koymaktadır16

Dipnotlar

1 Neslihan Koç Keskin, "I Abdülhamid'in Şehzadelerinin Bed'-i Besmele Törenini Anlatan Enderûnlu Fâzıl'ın Sûrnâme-i Şehriyâr'ı Üzerine" Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S27, s149

2 İsmail Kara-Ali Birinci, "Mahalle Mektebine Başlama Merasimleri ve Mektep İlâhileri", Eğitime Bakış, Yıl: 4, S12, s15

3 Mustafa Öcal, "Âmin Alayı" , İA, TDV, c3, s63

4 İ Kara-A Birinci, agm, s15

5 İ Kara-A Birinci, agm, s16-17

6 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti'nin Saray Teşkilatı, Ankara, 1988, s 110

7 İKara-ABirinci, agm, s16-17

8 Mustafa Öcal, Diyanet Avrupa Dergisi, S135, Temmuz 2010, s29

9 İKara-A Birinci, agm, s18-19

10 İ Kara- A Birinci, agm, s17

11 Mustafa Öcal, agm, s31

12 İKara-A Birinci, agm, s17

13 Yavuz Demirtaş, XX Yüzyıl Osmanlı Sosyal Hayatında Dini Musiki, İlahiyat Fakültesi Dergisi, 13/2, 2008, s363

14 Yavuz Demirtaş, agm, s364

15 Neslihan Koç Keskin,,agm, s2

16 İ Kara- A Birinci, agm, s20-21

Sızıntı Dergisi