Divan Edebiyatı Nazım Şekilleri

Divan Edebiyatı Ve Nazım Şekilleri Hakkında Bilgiler



DİVAN EDEBİYATI NAZIM ŞEKİLLERİ

Türklerin, İslamiyetin kabulünden sonra Arap ve Fars edebiyatlarından alarak kullanmaya başladıkları nazım şekilleridir Bunlara daha sonra sadece Türklerin kullandığı nazım şekilleri de eklenmiştir

Divan edebiyatı nazım şekilleri, dize sayılarına göre üç grupta toplanır Bunları şema halinde gösterelim


Şimdi bunları ayrıntılarıyla görelim


GAZEL

Aşk, ayrılık, hasret, özlem gibi lirik konularda yazılan şiirlerdir Bazı dini gazellerde Allah aşkı, peygamber sevgisi de işlenebilir Türk edebiyatına İran edebiyatından girmiştir

Gazel 5 - 15 beyit arasında yazılabilir Gazelin ilk beyitine matla denir Bu beyitte dizeler kendi arasında kafiyelidir Bundan sonraki beyitlerin ilk dizeleri serbest, ikinci dizeleri matla (ilk) beyitiyle kafiyelidir Yani aa, ba, ca

Gazelin son beyitine makta denir Gazelde şairin mahlası genellikle son beyitte bulunur Bazen son beyitten bir önceki beyitte de geçebilir

Genellikle gazelin beyitleri arasında anlam bütünlüğü bulunmaz Ancak bazı gazeller bir konu bütünlüğü içinde yazılır Bunlara yek-ahenk gazel denir Eğer şair anlam bütünlüğünün yanında bir de aynı güçte beyitler yazabilmişse bunlara da yek - avaz gazel denir

Kimi zaman ise gazeli oluşturan beyitlerin dize ortalarında iç kafiye oluşturulduğu görülür Bunlara musammat gazel denir

Gazeller aruzun her kalıbıyla yazılabilir Bu sahada Fuzuli, Baki, Nedim, Ahmet Paşa başarılı eserler vermişlerdir


KASİDE

Genellikle din ve devlet büyüklerini övmek için söylenen şiirlerdir Ancak başka konularda yazılan kasideler de vardır Kafiye dizilişi yönünden gazelle aynıdır Yani aa, ba, ca

Kaside en az 20 en fazla 99 beyit olur Kasidenin ilk beyitine matla son beyitine makta denir Şairin mahlasının geçtiği beyite taç beyit, kasidenin en güzel beyitine beytül kasid denir

Kaside belli bölümler halinde yazılır Bunları altı grupta toplayabiliriz

1 bölüm, nesib ya da teşbib bölümüdür Bu bölümde bahar mevsimi, kış manzaraları betimlenir ya da bayram günleri anlatılır

Bunlardan başka köşklerin, kervansarayların, camilerin betimlendiği nesib bölümleri de görülür

2 bölüm, girizgah bölümüdür Nesib bölümünden asıl konuya geçiş ifade eden bir veya birkaç beyittir Girizgah bölümü gelişigüzel söylenmez Nükteli, ince sözlerle konuya geçilir

3 bölüm, medhiye bölümüdür Bu bölümde asıl anlatılmak, övülmek istenen kişi için ne denecekse açıklanır Bu, kasidenin asıl bölümüdür

4 bölüm, fahriye bölümüdür Bu bölümde şair kendinin yeteneğini, anlatımını göklere çıkarır Çoğu zaman kendini diğer şairlerle karşılaştırır ve üstünlüğünü ortaya koyar

5 bölüm tegazzül bölümüdür Bu bölümde kasideyle aynı ölçüde ve uyakta gazel yazılır Şair uygun bir sözle gazel söyleyeceğini ifade eder

6 bölüm dua bölümüdür Kasidenin son bölümüdür Bu bölümde şair övdüğü kişinin başarılarının devamlı olması, ömrünün uzun olması için dualar eder, iyi dileklerde bulunurKasideler konularına göre de değişik adlar alır

Tevhid : Allah’ın birliğini anlatan kasidelerdir

Münacaat : Allah’a yalvarmak, dua etmek amacıyla yazılan kasidelerdir

Naat : Peygamberimizi övmek için yazılan kasidelerdir

Medhiye : Devrin ileri gelenlerini övmek için yazılan kasidelerdir

Hicviye : Devrin yöneticilerini eleştirmek için yazılan kasidelerdir

– Mersiye – Cülûsiyye


MESNEVİ

Edebiyata İranlıların kazandırdığı bir nazım şeklidir Mesnevilerde her beyit kendi arasında kafiyelidir: aa, bb, cc Bu nedenle en uzun şiirler mesnevi türüyle yazılmıştır

Mesnevilerde konu birliği vardır Olay kaynaklı eserler yani Leyla vü Mecnun, Hüsn ü Aşk gibi hikayeler mesnevi ile yazılmıştır Firdevsi’nin 60000 beyit tutarındaki Şehname adlı destanı da mesnevi türündedir

Bir şair beş mesnevisini bir araya getirerek hamse oluşturur Hamse sahibi olmak şair için bir övünç kaynağıdır

Mesneviler ayrı bir kitap halinde yayınlanır, şairin diğer şiirleri ise Divan’da toplanır

Edebiyatımızda Ali Şir Nevai, Şeyhi, Fuzulî, Nabî, Şeyh Galip mesnevileriyle tanınır Baki, Nef’i, Nedim gibi şairler ise mesneviyi hiç kullanmamışlardır


KIT’A

Genellikle iki beyit olarak yazılan bazen daha fazla olabilen gazele benzer nazım şeklidir Gazelin matla beyiti kıt’ada bulunmaz Yani beyitler xa, xa olarak kafiyelenir

Kıt’ada şairin mahlası çoğu zaman yoktur Daha çok felsefi ve toplumsal düşünceler anlatılır Beyitler arasında anlam bağlantısı görülür


MÜSTEZAT

Bir uzun bir kısa dizelerden oluşan nazım şeklidir Kısa dizeler kaldırıldığında ortaya gazel çıkar Kısa dizelere “ziyade” denir Müstezat, aruzun tek kalıbıyla yazılır Ziyadeler de bu kalıba uyar


RÜBAİ

Tek dörtlükten oluşan nazım şeklidir Kendine özgü ayrı bir ölçüsü vardır aaxa şeklinde kafiyelenir Çoğu zaman şair dünya görüşünü, felsefesini, tasavvufi düşüncesini rübaiyle ortaya koyar


TUYUG

Divan edebiyatına Türklerin kazandırdığı bir türdür Şekil olarak rübaiye benzer Tek dörtlüktür, aaxa kafiye düzeni vardır

Halk edebiyatındaki mani ve İran edebiyatındaki rübainin etkisiyle oluşmuş denebilir Aruzun sadece fâilâtün fâilâtün fâilün kalıbıyla yazılır Ayrıca 11'li hece ölçüsüne de çoğu zaman uyduğundan şairlerimizce hoş bulunmuş olabilir Rübaiden sadece ölçüsü yönüyle ayrılır Bazı tuyuglarda dört dize de kafiyeli olabilir


MURABBA

Dörder dizelik bölümlerle kurulan nazım biçimidir En az üç, en fazla 7 dörtlük olur Kafiye örgüsü aaaa, bbba, ccca şeklindedir Bazen dörtlüklerin son dizeleri nakarat şeklinde olabilir Konu olarak gazele benzer


ŞARKI

Türklerin Divan edebiyatına kazandırdığı bir nazım şeklidir Bestelenmek amacıyla yazılır Bu nedenle musikiye yatkındır Kafiye örgüsü murabbaya benzerse de ilk dörtlüğün aaab şeklinde olduğu şarkılar da vardır

Edebiyatımızda şarkı denince akla Nedim gelir Gayet sade bir dille yazdığı şarkılar kendinden sonrakilere örnek olmuştur Özellikle Yahya Kemal, Nedim tipi şarkılar yazmıştır Bu şarkılarda nakarat kullanılmıştır


MUHAMMES

Beş dizelik bölümler halinde söylenen nazım şeklidir Bir muhammesin ilk beşliğindeki son dizenin, aynı beşlikteki diğer dört dize ile kafiyeli olması şart değildir Beşlik sayısı bir kayda bağlı değildir


MÜSEDDES

Altı dizelik bölümler halinde oluşturulan nazım şeklidir Müseddeslerde, her bölümün yalnız son dizesi değil, sondan iki dizesi birden, ilk bölümün son iki dizesine uygun söylenir, ya da bu iki dize her bölüm sonunda tekrarlanır


TAŞTİR

Bir beyitin birinci ve ikinci dizeleri arasına iki veya daha fazla yeni dize ilave edilerek oluşturulan nazım şeklidir Yeni eklenen dizelerin kafiyesi beyitin kafiyesiyle aynı olmalıdır


TERKİB-İ BEND

10 ila 20 dizelik bentlerden oluşan nazım şeklidir Bent sayısı 5 ile 10 arasında değişir Bentleri oluşturan dizeler genelde gazeldeki gibi kafiyelenir Bendin son beyitine vasıta beyti denir Bu beyit her bendin sonunda değişir ve mutlaka bentten ayrı olarak kendi arasında kafiyelenir

Terkib-i bendin uyak düzeni aaxaxaxaxabb şeklindedir Bentler beyitlere ayrılarak sıralanır

Bu nazım şeklinde talihten, hayattan şikayetler, dini, tasavvufi, felsefi düşünceler anlatılır

Edebiyatımızda Bağdatlı Ruhi ve Ziya Paşa bu nazım şeklindeki şiirleriyle tanınır


TERCİ-İ BEND

Biçim ve uyak yönünden terkib-i bende benzer Ancak her bendin sonundaki vasıta beyitleri aynıdır yani nakarat şeklindedir

• • •

Divan edebiyatı, önceden de söylediğimiz gibi 19 yüzyılın başlarında artık yavaş yavaş yerini Batı’dan gelen yeni edebiyata bırakmaya başlamıştı Hem çok güçlü Divan şairlerinin bulunmaması, hem de tekrar ede ede kalıplaşan bir söyleyişin artık bıkkınlık vermesi yeni edebiyatın yerleşmesini hızlandırmıştır

Elbette bu, aniden olmamış, şekil ve dil olarak 20 yüzyılın başına kadar etkisini sürdürmüştür

DİVAN EDEBİYATI NAZIM BİÇİMLERİ
1 GAZEL: Özellikle aşk, güzellik ve içki konusunda yazılmış belirli biçimdeki şiirlere denir Beyit sayısı genellikle 5-9 arasında değişir Gazelin ilk beyti mutlaka kendi arasında uyaklı olurBu ilk beyte “matla”, son beyte ise “makta” adı verilir Bir gazelin en güzel beytine “beyt-ül gazel”, şairin mahlasının bulunduğu beyte de “mahlas beyti” denir Beyitleri arasında anlam birliği bulunan gazele “yek-âhenk”, aynı güç ve güzellikte beyitlerden oluşan gazele de “yek-âvâz” gazel adı verilir

2 KASİDE: Din ve devlet büyüklerini övmek amacıyla belirli kurallar içinde yazılan uzun şiirlerdir En az 33, en çok 99 beyitten oluşur Kasidenin en güzel beytine “beyt-ül kaside”, şairin mahlasının bulunduğu beyte de “taç-beyt” adı verilir

3 MESNEVİ: Her beyti kendi içinde uyaklı uzun nazım biçimidirBir anlamda Divan edebiyatında manzum hikayelerin yazıldığı bir biçim olarak da tanımlayabiliriz
Mevlânâ’nın ünlü tasavvufi mesnevisi 25700 beyitten oluşmuştur

Mesneviler aşk, dini ve tasavvufi, ahlaki-öğretici, savaş ve kahramanlık, bir şehri ve şehrin güzelliklerini anlatma, mizah gibi türlü konularda yazılmıştır Divan edebiyatında roman ve hikaye gibi türler olmadığı için mesneviler bir bakıma bu türlerin yerini tutmuşlardır On bölümden oluşurAynı şair tarafından yazılmış beş mesneviye “Hamse” adı verilir Hamse sahibi olarak tanınmış önemli divan şairleri: Ali Şir Nevâi, Taşlıcalı Yahya, Nev’i-zâde Atâi’dir

4 KITA: Yalnız ikinci ve dördüncü dizeleri birbiriyle uyaklı iki beyitlik nazım biçimidir Beyitler arasında anlam birliği bulunur Pek çok konuda yazılabilir

5 MÜSTEZAT: Gazelin özel bir biçimine denir Uzun dizelere kısa bir dize eklenerek yazılır Uzun ve kısa dizeler gazel gibi kendi aralarında uyaklanırlar Kısa dizelere “ziyade” adı verilir

BENTLERDE KURULAN NAZIM BİÇİMLERİ

1) RUBÂİ: Dört dizelik ve kendine özgü ayrı ölçüsü olan bir nazım biçimidir Konusu daha çok dünya görüşüne ve şairin felsefi düşüncelerine yöneliktir

Edebiyatımızda bu türün en başarılı son temsilcisi olarak Yahya Kemal gösterilmektedir

2) TUYUĞ (TUYUK): Rubâi gibi dört dizelik bir nazım biçimidir Edebiyatımızda en çok tuyuğ yazmış şair Kadı Burhanettin’dir Bu biçim yalnızca Türk edebiyatına özgüdür (Rubai, İran edebiyatından geçmedir)

BİRDEN ÇOK DÖRTLÜKLER

1) MURABBA: Dört dizelik kıtalardan oluşur Bent sayısı 3-7 arasında değişir Her konuda yazılır

2) ŞARKI: Genellikle aşk, içki, eğlence konularında yazılan dört dizelik nazım biçimidir Biçim bakımından “murabba”ya benzer Çoğunlukla bestelenmek için yazılır Bu biçim de tuyuğ gibi yalnızca Türk edebiyatına özgüdür “Şarkı” biçiminin yaratıcısı ve en güçlü şairi Nedim’dir
NOT: Divan edebiyatında üçlü ya da daha çok mısralı bentlerden meydana gelmiş nazım şekillerinin genel adı MUSAMMAT’tır Yani dört dizeden oluşan murabba, şarkı gibi biçimlerin; beş dizeden oluşan tahmis, taştir, tardiyye gibi biçimlerin ya da altı veya daha çok dizeden oluşan biçimlerin tümünün üst başlığı MUSAMMAT’tır
TERKİB-İ BENT: Bentlerle kurulan bir nazım biçimidir Her bent, sayısı 5-10 arasında değişen beyitlerden oluşur Bendin son beytine “vasıta beyti” denir Terkib-i bentte vasıta beyti her beytin sonunda değişir ve vasıta beyti mutlaka kendi içinde uyaklı olur
Terkib-i bentlerde genellikle talihten ve hayattan şikayetler, dini, tasavvufi, felsefi düşünceler anlatılmış, toplumsal yergi niteliğinde eleştirilere yer verilmiştir
TERCİ-İ BENT: Biçim bakımından terkib-i bente benzer ; ancak vasıta beyti her bendin sonunda değişmez ve aynen tekrarlanır Konularında daha çok Tanrının gücü, evrenin sonsuzluğu, doğanın ve yaşamın karşıtlıkları vardır

DİVAN EDEBİYATI NAZIM TÜRLERİ

TEVHİT VE MÜNACÂT: Tanrının birliğini ve yüceliğini anlatan şiirlere tevhit, Tanrıya yapılan yalvarış ve yakarışları anlatan şiirlere de münacât denir Daha çok kaside biçimiyle yazılmıştır
NAAT: Hz Muhammed’i övmek için yazılan şiirlere denir Bunlar da daha çok kaside biçimiyle yazılmıştır
MERSİYE: Bir kimsenin ölümü üzerine duyulan üzüntü ve acıyı anlatmak için yazılan şiirlerdir Genellikle terkib-i bent biçimiyle yazılmıştır (Bu türün, Eski Türk Edebiyatı’ndaki adı sagu, Halk Edebiyatı’ndaki adı ise ağıttır)
METHİYE: Bir kimseyi övmek için yazılan şiirlerdir Bunlar da genellikle kaside biçiminde yazılmıştır
HİCVİYE: Bir kimseyi yermek için yazılan şiirlerdir
FAHRİYE: Şairlerin kendilerini övmek amacıyla yazdıkları şiirlerdirNOT: Divan edebiyatında bir şairin şiirine, başka bir şair tarafından aynı ölçü, uyak ve redifle yazılan benzerine “Nazire” denir Bu, nazire yazan şairin diğer şaire karşı duyduğu saygı ve beğeniden ileri gelmektedir Edebiyatımızda bu türde de pek çok ürün verilmiştir
DİVAN EDEBİYATININ GENEL ÖZELLİKLERİ
Nazım birimi genellikle beyittir ve cümle beyitte tamamlanır Beyit, cümleye egemendirNazım ölçüsü “aruz”dur Dili Arapça, Farsça, Türkçe karışımı olan Osmanlıca’dırŞiirlerde tam ve zengin uyak kullanılmıştır Şiirlerin konuyu içeren başlıkları olmadığı için nazım biçimlerine göre adlandırılmışlardır Klişe bir edebiyattır Duygu ve düşünceler değişmez sözlerle (Mazmun) anlatılır Anlatılan şey değil, anlatış biçimi ön plandadır Soyut bir edebiyattır İnsan ve doğa gerçekte olduğundan farklı ele alınmıştır Aydın zümrenin edebiyatıdır Medrese kültürü hakimdir Genellikle saraya ve çevresine seslenir Sanatlara bolca yer verilmiş, sanat yapmak amaç durumuna gelmiştir Ulusal bir edebiyat olmayıp dinin etkisiyle şekillenmiştir Arap ve İran edebiyatının etkisi çok fazladır Şiirde daha çok aşk, sevgili, içki, din ve kadercilik gibi konular işlenmiştir Nazım ön planda tutulmuş, nesre pek az yer verilmiştir Nesir alanında tezkireler (edebiyat tarihi görevini gören biyografik eser), münşeatlar (mektuplar), tarihler, dini metinler ve nasihatnamelere de rastlanmaktadır Bunlarda da sanat yapma amacı ön plandadır 13yüzyılda gelişmeye başlamış 16 ve 17 yüzyıllarda en olgun dönemini yaşamış, 19yüzyılın sonlarına kadar sürmüştür