Kağıt Nedir ? Kâğıt Yapımı -Kâğıt Türleri

Kağıt

Kağıdın geçmişi

Türkiye'de kâğıt üretimi

Cumhuriyet döneminde ilk kâğıt fabrikaları

SEKA (Selüloz ve Kağıt Genel Müdürlüğü)

Kâğıt türleri

Kağıdın hammaddesi

Kâğıtların geri dönüşümü

Yardımcı hammaddeler

Kâğıt yapımı

Başlıca kâğıt hamuru (selüloz) üretim yöntemleri

Mekanik hamur

Rafinör mekanik hamuru

Termomekanik hamur



Kâğıt, hamur haline getirilmiş, çeşitli nebati maddelerden yapılan, üzerine yazı yazılan, ince, kuru yapraktır İnce bitki liflerinin keçeleşmesi ile meydana gelen bugünkü kağıdın ilk olarak MS 1 yüzyılda Çin'de yapıldığı sanılmaktadır

İnsanoğlunun hayatının bir parçası olan yazı, daha önceleri, düz konik, taş ve ağaç gövdeleri ile killi topraktan yapılmış yazı levhaları üzerine yazılmaktaydı

Kağıdın geçmişi

En başta taş tablet kullanıldıToprağın fırınlarda pişirilmesi ile oluştu Aslında MÖ 4000 yıllarında Mısır'da bulunan papirüs denilen bitkinin sapı uygun boyutlarda kesilip bir tahta üzerine dizilip, sulu vaziyette tokmaklanarak bir çeşit kâğıt üretilmekdeydi Yapılışı ve özelliği bakımından bugünkü kâğıttan farklı olmakla beraber, kâğıt ismi bu papirüs kağıdından kalmıştır

Papirüsle beraber, çeşitli hayvan derilerinden yapılan pergament (parşömen) kağıdı da tarih boyunca kullanılmıştır Parşömen, bugün bile kullanılan, yazı yazmaya ve resim yapmaya çok elverişli, uzun ömürlü bir kâğıt çeşididir Eskiden Bergama ve Mısır krallığı papirüs ile başka bir şeyi takas ederlermiş Mısır krallığı daha sonra bu takasın adaletsiz olduğunu düşünüp takası iptal etmiş Bergama kralı halka yazı yazmak için kullanılan bir tür kâğıt yapmalarını istemiş ve halk parşömeni bulmuş

Kağıt, ilim ve kültürün yayılıp gelişmesinde çok büyük bir rol oynamıştır ve ilk para mantığının birşeyler satın alma, değiş tokuş gibi parasal şeylerin başlangıcı olmuştur Yazma, taşıma ve muhafazasındaki kolaylıklar, herhangi bir yerdeki ilim ve bilginin çok kısa bir zamanda dünyanın her tarafına kolayca yayılmasını temin etmiş, böylece bugünkü medeniyete ulaşılmasının başlıca vasıtalarından birisi olmuştur Bugünkü dünyada kâğıt, en başta gelen sanayi mamüllerinden biridir ve günlük hayatta en çok ihtiyaç duyulan maddelerden biridir İlmi çalışmalar, eğitim ve öğretim müesseseleri, her türlü basın, yayın faaliyetlerinin yanı sıra para basımında, ambalaj işlerinde, mutfakta ve daha pek çok yerde kâğıt kullanılmaktadır

Eskiden kâğıt üretimi az yapıldığı için, dünyanın her yerinde kıymetli tutulurdu Sonradan üretimin bollaşması ve yaygınlaşması ile eski itibarını kaybetti Ancak son yıllarda kâğıt yapımında kullanılan hammaddenin tükenmeye yüz tutması, artan maliyetler ve diğer sebeplerle günden güne kıymetlenmektedir

Kağıdın kimin tarafından bulunduğu bugün kesin bilinmemektedir Ancak bugünkü kâğıt hamuru ile elde edilen kağıdın ilk modeli milattan sonra 105'te Çin'de Ts'ai Lun adında bir saray görevlisi tarafından yapıldığı kabul edilmektedir Ts'ai Lun Ağaç kabukları, bez parçaları ve diğer lifli malzemeleri özlü ve yumuşak bir hamur haline gelinceye kadar dövüp, elde ettiği hamuru geniş bir tekne içinde suyla karıştırarak ilk mekanik odun hamurunu elde etti Daha sonra gözenekli bir kalıbı, hamurun içine daldırılıp yukarıya kaldırıldığında, su gözeneklerden süzülerek aşağıya akıyor, kalıbın yüzeyinde lifli bir tabaka kalıyordu Bu tabaka kalıp üzerinden alınıp kurutulduğunda ve üzeinden el yapımı silindirlerle ilkel kalenderlemeden sonra kullanıma hazır hale geliyordu Keşfinden bugüne kadar 2000 yıl geçmiştir Orta Asya'da yapılan araştırma ve kazılarda, üçüncü ve yedinci yüzyıllar arasında kullanılan kâğıtların dut ağacı kabukları, kendir, kenevir ve pamuktan yapılmış olduğu anlaşılmıştır

Kağıt, Çin'den, Orta Asya'ya oradan da İran'a geçti 751 senesinde yapılan Talas Meydan Muharebesinden sonra, Çin'den alınan esirlerden kâğıt yapımı öğrenildi Çin'in dışında ilk defa Semerkand'da kâğıt yapım merkezi kuruldu

Yakın Doğu'da ilk defa Abbasi hükümdarı Harun Reşid zamanında 754 senesinde Bağdat'ta kurulmuştur Batı alemi ise Müslümanlardan 400 yıl gibi uzun bir zaman sonra yine Müslümanlar sayesinde kağıdın varlığından haberdar oldular Bundan sonra Şam, Trablusşam, Yergen ve Mısır'da kâğıt fabrikaları kurulmuştur

Kuzey Afrika'nın Müslümanlar tarafından fethedilmesi ve daha sonra İspanya'ya geçilmesi üzerine, kâğıt fabrikaları da oraya taşınmıştır Müslümanlar tarafından kurulması ve Avrupa'nın ilk kâğıt fabrikası olması bakımından bu fabrikalar çok önemlidir

Böylece Çin'de binlerce yıl önce imalatına başlanan kâğıt, zamanla daha yeni metodlarla üretilmiş ve 18 yüzyılda Fransa'da ilk defa kâğıt makinası yapılmıştır Kağıt makinalarında da sürekli olarak teknolojik gelişmelere paralel olarak değişiklikler olmuş ve bugünkü çok motorlu tahrik sistemli, hamurun kesafet (yoğunluk), sıcaklık, pH, gramaj ve rutubet gibi özelliklerini kontrol altında tutabilen otomatik kâğıt makinaları ortaya çıkmıştır

Türkiye'de kâğıt üretimi

Türkiye'de de yeryüzündeki gelişmelere paralel olarak kâğıt sanayii sürekli bir ilerleme göstermiştir Osmanlılar, kâğıt ihtiyaçlarını doğudan temin ediyorlardı Evliya Çelebi'nin Seyahatname adlı eserinden,İstanbul'da Bizans'tan kalma bir kâğıt fabrikasının, Kağıthane semtinde bulunduğu öğrenilmiştir IIISelim Han zamanında, küçük de olsa bir kâğıt fabrikası yapılmış, fakat daha sonra üretimin çok pahalıya mal olması sebebiyle fabrika kapatılmıştır

İlk kâğıt fabrikası 1744 yılında Yalova'da kurulmuştur İbrahim Müteferrika tarafından ilk Türk matbaasının kurulmasıyla artan kâğıt ihtiyacını temin etmek için, Yalova'da kâğıt fabrikasının yapılmasına karar verildi Bu fabrikada birçok cins kâğıt imal edildi Sultan Birinci Mahmud Han bu fabrikadan çok memnun oldu Kur'an ve diğer İslami kitapları çoğaltmak gayesiyle başka kâğıt fabrikalarının da yapılmasını istedi Fakat su azlığı, su yollarının bozulması ve Avrupa kâğıtlarının rekabeti yüzünden, Yalova Kağıt Fabrikası kapandı Osmanlı Devleti zamanında kurulan uzun ömürlü fabrika Beykoz Kağıt Fabrikasıdır 1804'te hizmete açılan bu kâğıt fabrikasında İngiliz ve Flemenk kâğıtları kalitesinde kâğıt yapmak istenmiştir Bilahare dışarıdan kâğıt getirmek daha ekonomik olmuş, yabancı devletler kâğıtlarını maliyetin altında, zararına Türkiye'ye satmak suretiyle kâğıt sanayisini baltalamışlardır Neticede Beykoz Fabrikası da kapanmıştır

İzmir Kağıt Fabrikasının temeli ise 1844'te atıldı Fabrikanın buhar kuvvetiyle çalıştırılması kararlaştırılmıştı Bu fabrika bir süre devletin kâğıt ihtiyacını karşılayabilmiştir Yine Avrupa'nın çeşitli oyunları neticesinde kapanmaya mahkûm olmuştur

Hamidiye Kâğıt Fabrikası, Osmanlı Devleti döneminde kurulan son kâğıt fabrikamızdır Sultan İkinci Abdülhamid Han, Hamidiye Kağıt Fabrikasını kurmakla Serkarın Osman Bey'i vazifelendirmiştir Fabrikanın yeri olarak Beykoz'da, Kır Mevkii ve Hünkar İskelesi seçilmiştir Osman Beyin oğlu Ali Cevat Beyin 42 dönümlük yeri de satın alınarak genişletilmiştir Bu fabrika İstanbul ve Londra'da şubeleri olan Hamidiye Kağıt Fabrikası veya Ottoman Paper Manifacturing Company Limited adıyla kurulan şirket tarafından idare ediliyordu Şirketin çıkardığı hisse senetleri satılmadı Masson Scott firması bir müddet bu fabrikayı çalıştırdı Şirket (Hamidiye Kağıt Fabrikası), borcunu ödemeyince mahkeme kararıyla Masson Scott firmasına devredildi Bilahare bu firma da 1912 yılında hisse senetlerini satışa çıkardı Hamidiye, şirketi tekrar satın aldı Fakat o sırada I Dünya Savaşı çıkınca İngiliz personeli memleketine döndü Osmanlı Devletinin savaştan yenik çıkması üzerine galip devletler kâğıt fabrikasını dağıttılar

Cumhuriyet döneminde ilk kâğıt fabrikaları

Cumhuriyet döneminde ilk kâğıt fabrikasının temeli İzmit'te 14 Ağustos 1934'te atıldı ve fabrika 1936 yılında işletmeye açıldı Bu fabrikaya 1944 yılında ikinci kâğıt selüloz fabrikası, 1945'te Klor Alkali Fabrikası ilave edildi 1954'te de üçüncü kâğıt fabrikası kuruldu 1957'den sonra eski makineler değiştirildi 1960 yılında dördüncü, 1961'de beşinci kâğıt fabrikası kuruldu 1955 senesine kadar Sümerbank Kağıt ve Karton Fabrikası ismi ile çalıştıktan sonra İzmit Selüloz Sanayii Müessesesi adı verildi Bilahare, 1955'te çıkarılan bir kanunla Sümerbank'tan ayrılıp Türkiye Selüloz ve Kağıt Fabrikaları İşletmesi Genel Müdürlüğü (SEKA) adı ile iktisadi bir devlet kuruluşu oldu

SEKA (Selüloz ve Kağıt Genel Müdürlüğü)

İzmit'te SEKA'ya bağlı yedi kâğıt ve karton fabrikasının yanı sıra, Mekanik Odun Hamuru Tesisleri, Oluklu Mukavva, Odun Selülozu Fabrikası, Saman Selülozu Fabrikası, Klor Alkali Fabrikası, kuvvet santralı, su tesisleri ve atölyeler vardır

SEKA'nın Zonguldak-Çaycuma kuruluşu 1970'te işletmeye açılmıştır Burada kraft selülozu, kraft kağıdı ve yarı kimyevi selüloz imal edilmektedir Giresun-Aksu'daki mekanik odun hamuru ve gazete kağıdı tesisi ile 1971'de açılan Muğla-Dalaman'daki tesisler de SEKA'ya bağlıdır Dalaman'daki tesiste sülfat ve viskoz selülozu, tabii kâğıt ve karton imal edilmektedir

SEKA'ya bağlı diğer tesis ve müesseseler de 1975'ten sonra hizmete açılan Afyon Beyaz Saman Selülozu Tesisi, Balıkesir Selüloz Kağıt Tesisleri Antalya Kraft Selülozu ve Kraft Kağıdı Tesisleri, Akdeniz (İçel), Kastamonu, Bolu müesseseleridir 1936 yılında 10000 ton olan kâğıt üretimimiz, 1992 yılında 932000 tona ulaşmıştır Bu miktarın yarısını SEKA üretmekte, diğer yarısını da özel sektör üretmektedir

Fakat ülkemizde bir çok SEKA kapanmıştır Örneğin; Mersin Taşucunda ve Giresun Aksuda bulunan SEKA

Kâğıt türleri

Yaşamın her aşamasında çok çeşitli amaçlarla kullanılan kâğıt, ağırlığına (gramajına), kullanılan hamurun türüne, dolayısıyla yırtılma ve patlama dayanımına ve buna benzer diğer özelliklerine göre türlü sınıflara ayrılabilir Ancak genel hatları ile şu şekilde anlatılabilinir:

Yazı tabı kâğıtları (1, 2 ve 3 hamur kâğıtlar, ofset kâğıdı, aydınger kâğıdı vb),

Sargılık kâğıtlar,

Kraft torba veya çimento torba kâğıdı,

Temizlik kâğıtları ve hijyenik kâğıtlar, tuvalet kağıdı,

İnce özel kâğıtlar (sigara kâğıdı vb),

Oluklu mukavva kâğıtları (kraft yüzey kağıdı, atık kâğıt yüzey kağıdı, oluklu katı kağıdı),

Kartonlar

Bir başka kümelendirme ise:

Kültürel kâğıtlar,

Endüstriyel kâğıtlar şeklinde olabilir

Bu kağıtları kırtasiyelerde bulabilirsiniz

Kağıdın hammaddesi

Kâğıdın ana hammaddesi odundur Kâğıtlık odun, mobilya vs üretiminde kullanılan odundan düşük, yakacak olarak kullanılan odundan daha yüksek kalite seviyesindedir Bu odun da, ya iğne yapraklı (çam vb yumuşak) ağaçlardan veya yapraklı (meşe vb sert) ağaçlardan elde edilir

Aslında memleketin orman kaynaklarının tüketiminde kâğıt sanayii, orman ürünleri sanayii ve yakacaktan sonra üçüncü sırayı işgal etmekle beraber, ormanın yetişmesinin çok zaman alması dikkate alınırsa, sadece kâğıt sanayi bile, ormancılığa gereken önem verilmezse, bir memleketin orman kaynaklarını kısa zamanda tüketebilecektir Bundan dolayı bütün dünyada kâğıt sanayii, odun dışındaki kaynaklara her geçen gün daha süratle yönelmektedir Bunlar arasında yıllık bitkiler olarak bilinen saman, kamış, kendir-kenevir ile tütün, ayçiçeği vb bitkilerin sapları sayılabilir Çok çeşitli olan bu bitkiler arasından şimdiye kadar sadece saman, kamış ve kendir ekonomik kullanım seviyesine erişebilmişlerdir Genellikle diğerlerinin toplanması ve stoklanması ekonomik gözükmemektedir

Kâğıtların geri dönüşümü

Diğer önemli bir hammadde eski kâğıttır Eski ve atık kâğıtlar, ucuz bir hammadde olarak görünmekteyse de kullanılan baskı mürekkebi ve kağıdın yapısına bağlı olarak mürekkep çıkarma işlemi, özellikle yazı tabı kâğıtları yapımında en önemli problemi teşkil etmektedir Bu kabil eski kâğıttan, mürekkebi çıkarılmadan, halen yaygın şekilde kullanılan gri karton üretimi yapılmaktadır

Yardımcı hammaddeler

Bunlar dolgu maddeleri, boya maddeler ve kağıdı yapıştırıcı maddeler olarak üç bölümde mütalaa edilebilir:

Dolgu maddeleri, liflerden meydana gelen ve girintili çıkıntılı bir durumda olan kâğıt yüzeyine lifler arasındaki boşlukları doldurarak, daha düzgün bir şekil vermek maksadıyla kullanılır Bunun yanında mürekkebin dağılmasını önleyerek, daha iyi emilmesini sağlar Kağıdın parlaklığını arttırır Kağıdın yumuşaklığını da olumlu yönde etkiler

Diğer yandan lifler arası bağlantıyı zayıflattıklarından kağıdın kopma, yırtılma, çift katlama ve patlama direncini zayıflatırlar Kağıt makinasına hamur verilirken, eleğin üzerinden akan hamurun üst tarafında daha çok tutunduklarından, kâğıtta iki yüzlülük meydana getirebilirler Kağıdın yapışmasına menfi tesirleri vardır Kağıt üzerinde zayıf tutunmaları halinde silme sırasında leke ve kirlenmeye, yıpranmaya sebeb olurlar

Fazla oranda kullanılmaları işletmeci açısından kağıdın maliyetini düşürücü bir unsur olarak görülebilirse de, sayılan mahzurları da dikkate alınarak ancak belirli bir oranda dolgu maddesi kâğıt hamuruna ilave olunabilir

Baryum sülfat, kalsiyum sülfat (CaSO4) vb dolgu maddeleri içinde daha çok yaygın olarak kaolen (bir çeşit kil) kullanılmaktadır

Kağıda istenen rengin verilebilmesi için yeterli miktarda boyar madde (sentetik boyalar veya pigmentler) kullanılır

Çeşitli kâğıtların (özellikle baskı, para ve harita kâğıtları gibi) su ve mürekkep gibi sıvı maddelere karşı dayanıklı olmaları istenir Bu maksatla kağıdın iç yapıştırmasını sağlamak için kâğıt hamuruna, lifler süspanse haldeyken, önce belli oranda kolofan ilave edilir Daha sonra kolofanın lifler üzerinde çökmesini sağlamak için şap katılır Çam ağaçlarından elde edilen reçine, % 80 oranında kolofan ihtiva etmektedir Kağıdın Hammadesi ağaçtır

Kâğıt yapımı

Kağıt imalatı yapan fabrikaları; kâğıt hamuru fabrikaları -bugün selüloz fabrikaları olarak bilinmektedir ve kâğıt fabrikaları olarak ikiye ayırmak mümkündür Ancak bugün kâğıt fabrikaları hem kâğıt hem de hamur üretimi yapan entegre tesisler olarak kurulmaktadır

Hamur üretim bölümünde çeşitli metodlarla sözkonusu hammaddelerden kâğıt hamuru üretilir Üretilen hamur ya sulu halde uygun karışımlar ile doğrudan doğruya kâğıt makinasına verilir veya suyu alınarak yoğunlaştırılmış halde satılır

Başlıca kâğıt hamuru (selüloz) üretim yöntemleri

Mekanik hamur

Genellikle meşe gibi bazı yapraklı ağaçların dışında ağaçlar 1-1,5 m boylarda kesilerek, gerekiyorsa nemlendirildikten sonra, taşlı liflendirici denilen bir makinada liflerine ayrılarak lif su karışımı süspansiyonu elde edilir Kirlilik yaratacak maddeleri ve büyük kıymıkları ayırmak için muhtelif eleklerden geçirildikten sonra, kâğıt makinası hamur hazırlama kısmına veya kesafeti arttırılarak özel havuzlarda depolanır

Tomrukların makinaya verildiği bölmelerine göre, zinciri veya pistonlu olarak ayrılabilir Pistonlular ise kendi içinde tek cepli ve çok cepli gibi tasarımları mevcut Tomruk, basınç uygulanarak dönen bir taşa bastırılır, yaklaşık 1,5 m çapı olan taş suni taştır

İşlem çok basit olmakla beraber, çıkan hamurun kalitesini kontrol altında tutma zorluğu, işlemin en büyük dezavantajını teşkil etmektedir Bir ton mekanik hamur üretebilmek için 2,33 m³ kabuğu soyulmuş oduna (verim %98), 10?15 m³ temiz suya ve 800-1500 kWh elektrik enerjisine ihtiyaç vardır Ayrıca bu hamurla her tür kağıdı üretmek mümkün değildir Daha çok rengin ve fiziksel direncin daha az önemli olduğu ve hacimliliğin önemli olduğu kâğıt türlerinin yapımında kullanılmaktadır

Rafinör mekanik hamuru

Bu yöntemde de kimyasal madde kullanılmaz, ağaç yongaları diskli rafinörlerde liflerine ayırarak, hamur üretimi yapılmaktadır Odun, ya tomruk halinde fabrikaya gelmekte ve yongalanmakta veya yongalanmış veya kereste fabrikalarının talaşı olarak gelmekte ve rafinörlere verilmekte

Hamurun kalitesi taş mekanik hamurdan daha iyi (% 50-% 100) olmakla beraber bu üstünlük % 50 daha fazla elektrik enerjisi harcanarak sağlanır (ton başına 1200-2200 kWh) Buna karşılık, testere talaşı gibi çok daha ucuz odun hammaddesi kullanılabilmektedir

Termomekanik hamur

Rafinör mekanik hamur usulünden farklı olarak odun yongalarının rafinöre girmeden önce buharla ön işlem uygulayarak yumuşatılmasıdır Bundan dolayı liflendirme işleminde lifler daha az hasar görerek daha iyi nitelikte bir hamur elde edilebilir