150 Yıl Önce İstanbul'da Nasıl Evlenilirdi

Cumhuriyet dönemiyle birlikte, hızla değişen kimi âdetlerin hatırda tutulmasını isteyen Sermet Muhtar Alus ve Refik Halid Karay gibi yazarlar, 'eski hanımefendilerden' dinledikleri 'tantanalı ve şatafatlı' düğünleri, ayrıntılarıyla aktarırlar
Popüler TARİH / Ağustos 2003 / Lütfü Tınç

Geleneklere göre, iki bayram arası düğün yapılmaz;
Özellikle evlenme düğünleri, temmuz ve ağustos aylarına denk düşürülür Nişanın, nikâhın, düğünün tören tarzları, dünden bugüne ülkemizde de elbette ki çok değişti Ama temmuz-ağustos zamanlaması, hâlâ geçerliliğini koruyor diyebiliriz

Aslında, toplumsal yaşamın 'en kutsal kaynaşma kurumu' kabul edilen evlilik, her çağda parlak ve şatafatlı törenlerle taçlandırılır Ama gelenek ve göreneklerin yaşatılmaya çalışıldığı eski zaman düğünlerinin, aile kurumu içinde, apayrı bir yeri vardı İşte biz de bu ay, mevsimin gündemine uyup bir 'düğün törenleri' gezisi yapalım istedik Ama bunun için, farklı bir dönem seçip kimi âdetleri bugün bile süren eski zaman düğünlerine çevirdik gözlerimizi: Cumhuriyet Türkiye'sinin ilk yıllarında hızla değişen yaşam biçiminin öncesine, Osmanlı'nın son dönem saltanat yıllarındaki evlilik törenlerine kuşbakışı bir göz atalım istedik

Bunun için de önce, Sermet Muhtar Alus, Musahipzade Celâl ve Refik Halid Karay ve gibi yazarların, 'eski hanımefendilerden' dinledikleri 'tantanalı ve şatafatlı' düğünlerin öykülerine göz attık

Sonra da İstanbul'un Büyükdere semtindeki Sadberk Hanım Müzesi'nin kimi bölümlerini gezdik, eski zaman düğünlerinin kimi safhalarını gözlerimizin önüne seren görüntüleri izledik; Müze'nin müdürü Çetin Anlağan ve sanat tarihçisi Lale Görünür'den bilgiler aldık

Görücü usulü
Ama şimdi acele etmeyelim ve nikâh ile düğün öncesine de bir göz atalım: Eskiden, kız ve oğlan aileleri çoğunlukla kendi başlarına karar verirlerdi

Oğlunu evlendirmek isteyen anne, kendi dengi bir ailenin kızını almak için ya tanıdıklarından gözüne kestirdiği bir kızı doğrudan doğruya gidip ister veyahut haberini aldığı fakat tanımadığı bir ailenin kızını, yanına akrabadan veya komşu bir-iki kadın alarak, tanımadığı o ailenin kapısını çalardı

"-Küçük hanımı görmeğe geldik" , "-Safa geldiniz"
"Küçük hanımı görmeğe geldik" diyerek içeri giren görücüler, güler yüzle karşılanır, misafir odasına alınırlardı Yaşmaklar, feraceler çıkarılmadan oturulur; kız evinin en yaşlı büyük hanımı misafirlere, "Safa geldiniz" der, hal hatır sorardı

İçeride ise kızı giydirir, kuşatır, takar, takıştırırlardı Bir halayık görücülerin karşısına bir iskemle geçirip koyar, biraz sonra da gümüş bir kahve tepsisi içinde gümüş zarflar, fağfurî fincanlarla, bir cariye kahveleri getirip dağıtırdı

Bundan sonrasını, Musahipzade Celâl'in 1946'da yayımlanan 'Eski İstanbul Yaşayışı' kitabından izleyelim:

"Kız, kıymetli bir kumaştan yapılmış uzun üçetekli entarisi ve altında dökme şalvarı mini mini çedikleriyle sıkıla sıkıla, utana utana getir ve görücülerin karşısındaki sandalyeye oturur, başını önüne eğer Görücüler kahvelerini ağır ağır içerken, kızcağızı da tepeden tırnağa kadar inceye tetkik ederler İçlerinden biri, başını eğen kızcağıza, 'Yavrucuğum, biraz başını kaldır da güzel yüzünü görelim' diye rica eder Odada bulunan kızın ailesinden biri de, 'Sıkılma yavrum' gibi sözler söyleyerek kıza gayret vermek ister"
Musahipzade'ye bakarsanız, evin kızı bunalmıştır aslında bu yoğun bakışlardan Bu arada oğlan anası, elindeki fincanı bir köşede bekleyen halayığa doğru uzatır ve halayık gümüş tepsi ile yaklaşarak fincanları toplar Halayık geri geri çekilerek odadan çıkarken, kız da halayığı takip eder

Görücüler, "Maşallah, Maşallah" diyerek kızı taltif ederler Eğer kızı beğenmişlerse, oğlan anası lafı uzatmaz; oğlu için kızı ister Kız tarafı, damadın işini gücünü sorar Anlatılır Kız anası, "Çöp çatan çattı ise ne diyeyim, pederine söyleyeyim" der
Akşam, 'evin efendisi'ne mesele açılır; ertesi gün de 'tahkikat' başlar Sonuç olumlu çıkarsa, damadın babası, yanına akrabadan bir-iki kişi alıp kız evine gelir; Allah'ın emri, Peygamber'in kavli ile kızı babasından resmen ister

"İçeri mi, dışarı mı?"
Kızın babası, eski deyimle, muvaffakat eder ve hemen sorar: "İçeri mi, dışarı mı?"
Eğer 'içeri' olursa, damat içgüveyi gelir; dışarı olursa, kız damadın evine gelin gider Bu sorun da çözüldükten sonra 'ağırlık' yani düğün öncesi kıza verilmesi gereken para (mihri müeccel) verilir Bu para iki tarafın sosyal durumuna uygun bir miktarda olur 'Mihri muaccel' ise nikâh bedelidir Sonra da sıra, evlilik akdini uygulayan 'İmam Efendi'nin nikâh ilmühaberini mahkemeye tescil ettirmesine gelir

Damadın nişan takımını göndermesi
Düğünün nikâhtan önceki bir safhası da damadın nişan takımını göndermesidir
Nişan takımı, kadife üzerine gümüş kakmalı küçük, zarif bir çekmeceden, bir bohçadan ve bir tabladan oluşur: Çekmeceye, minik billur şişelerde, misk, amber, gül yağı gibi kokular konulur Zümrüt, yakut ya da elmas bir nişan yüzüğü de çekmecededir Sırmalı nişan bohçasında ise, kızın gelinlik elbisesinin kumaşı yer alır Süslü bir tablaya sıralanan zarif sepetlerde de şeker ve şekerlemeler, kurabiyeler, kaymaklı-fıstıklı lâtilokumlar vardır

Salı günü 'Gelin Hamamı', Çarşamba 'Kına Gecesi',
Perşembe 'Yüz Yazısı' ve Cuma da 'Paça Günü'dür
Eğer gelin, güveyin evine giderse, çeyizi Pazartesi günü gönderilir Salı günü 'Gelin Hamamı', Çarşamba 'Kına Gecesi', Perşembe 'Yüz Yazısı' ve Cuma da 'Paça Günü'dür İşte, Sadberk Hanım Müzesi'nde, eski zaman düğünleriyle doğrudan bağlantılı dört ayrı vitrinde, bu özel günlerin giysilerini, malzeme ve aksesuarlarını izleme fırsatı buluyoruz

'Gelin Hamamı' malzemesinin sergilendiği vitrinde, peştamal (futa), işlemeli havlular ve başörtüsü olarak kullanılan çevreler göz alıyor Bu arada işlemeli bir hamam bohçası, gümüş kaplama nalınlar, ayna ve tarak da vitrindeki 18 ve 19 Yüzyıl parçalarını tamamlıyor

'Kına Gecesi'nde erkekler selamlıkta, kadınlar haremde eğleniyorlar
'Kına Gecesi' için düzenlenmiş vitrin ise, mankenli bir canlandırma ortamında, izleyicinin hayal gücüne yardımcı oluyor Çarşamba günü akşamı yapılan 'Kına Gecesi'nde erkekler selamlıkta, kadınlar haremde eğleniyorlar Selamlıkta çalgılar çalmıyor; haremde çengi kolları oynuyor Musahipzade Celâl'in anlatımına göre, çengiler gelinin ellerine kına konulması için, türkü söyleyerek kızı davetli hanımların önünde dolaştırıyorlar

Şimdi, yine Müze'ye dönersek 'Gelinlik vitrini'nde, hem 'Paça Günü' giysisini yani 'paçalık'ı hem de 19 Yüzyıl sonlarına tarihlendirilen bir gelinliğin zarafetini tadıyoruz Sadberk Hanım Müzesi'nin uzmanı, sanat tarihçisi Lale Görünür'ün verdiği bilgiye göre, aslında daha önceleri, geleneksel kesimdeki entariler, üçetek entariler de gelin kıyafeti olarak kullanılıyormuş Tabii beline elmaslı altın kemer, başına elmas takımlar konuyor ve gelinin başı, boynu mücevherlerle donatılıp kulağına da salkım küpeler takılıyormuş

Kız babası 'gayret kuşağı' denilen bir şal kuşak bağlar, kızı kılıçtan atlatır
Sadberk Hanım Müzesi'ndeki birbirinden nefis üçetekleri günümüzün ziyaretçilerine bırakıp, biz yine geçmiş zamanın bir düğün evine dönelim: Gelin tellenip pullanıp, giydirilip kuşatıldıktan sonra davetliler düğün evini doldururken, 'yengelik' yapacak olan kadın, gelinin koluna girip onu ortaya çıkarır Kızın babası gelir ve kız, babasının elini öper Baba, kızının beline, Türk geleneklerine göre, 'gayret kuşağı' denilen bir şal kuşak bağlar ve kılıçtan atlatır: "Dedelerin gibi bu kılıcı iyi kullanacak evlat ve ahfat yetiştir!" diyerek kızının sırtını sıvazlar

Gelin köşeleri… Peynir şekeri ikramı… Sitil kahve ikramı…
Kız gelin odasına götürülüp köşeye oturtulur Bu gelin köşeleri genelde, gelinin kendisinin işlediği sırmalı, ipekli el işleriyle süslüdür ve gelinin bütün çeyizinde, ne kadar kıymetli parça varsa, onlar da odanın duvarlarını süslemektedir

Gelin, köşesinde otururken davetliler de odayı doldurup sedirlere sıralanır; gümüş şekerdanlık içinde misafirlere 'peynir şekeri' ikram edilir Arkasından sitil ile kahve verilir Sitil, üç zincire tutturulmuş gümüş bir tas içinde yer alan küçücük bir kahve ibriğidir

Sitili, omzunda üstü sırma saçaklı bir kadife kahve örtüsü ile bir cariye tutar Onun arkasında, beyzi gümüş bir tepsi içinde, altın veya gümüş zarflı fağfurî fincanları getiren bir başka cariye vardır Aynı örtü ile bir üçüncü cariye kahve ibriğinden fincanlara kahve koyar Birkaç kadının, 'Güvey geliyor, güvey geliyor' sözleri üzerine, yenge hanım, gelinin duvağını yüzüne örter, koluna girer ve onu aşağı indirir

Gelin, güveyin değil; güvey gelinin koluna girer
Güvey, merdivenin alt başında karşılanır Yenge hanım, 'Al emanetini yavrum, Rabbim uğurlu kademli etsin' duası ile gelini güveyin koluna verir Fakat gelin, güveyin değil; güvey gelinin koluna girer Gelinin bir kolunu da yenge hanım tutarken, 'Maşallah Maşallah' haykırışları arasında güvey, gelini odasına götürür

Koltuk geleneği
Yenge hanım dışarıdadır; bir-iki dakika oda kapısı kapalı kalır Eğer dakikalar uzayacak olursa, dışarıdan kapı vurulmağa başlanır; damat dışarı çıkmaya zorlanır Şaşkınlık ve heyecan içindeki damat, kadınların yarattığı izdiham karşısında, yolun kapanmasına mani olmak için, sonunda uzaklara çil paralar serperek savuşmayı akıl eder!
İşte böylece, bu 'Koltuk Merasimi' gelinle güveyin birbirlerini ilk kez görmelerine vesile olur

Düğün günü sabahı ve ziyafet
Düğün günü sabahı, misafirlerin, konu komşunun, akşama dek sürecek ziyaretleri başlar; gelinin giyimini kuşamını, elmasını, sorgucunu, telini, duvağını ve gelin odasının duvarlarını süsleyen çeyiz askılarını inceden inceye tetkik ederler

Akşam olunca mahalle imamı, mahalleli, kızın ve damadın akraba ve ahbapları güvey yemeğine davet edilirler Büyük konaklarda, erkekler selamlık dairesinde ağırlanırlar Akşam ezanında yemekler yenir; kahveler, çubuklar, şerbetler içilir; yatsı ezanına kadar hoş sohbetlerle vakit geçirilir Yatsı ezam okununca, namaz kılınır

Namazdan sonra harem dairesine giden kapının önünde toplanılır; damat kapı aralığından içeriye doğru kibarca itilir; kimi çevrelerdeki geleneklere göre, sırtı yumruklanarak da içeri itilir İmam, duasını eder

Kapının önünde bekleyen hizmetkâr kadınlar, damadın önüne düşüp onu gelin odasına götürürler Damat odaya girince, gelin onu ayakta karşılar; yenge hanım gelinle güveyi el ele verir, 'Rabbim dirlik, düzenlik versin; bir yastıkta kocayın' der

Ne zaman ayağa basılırdı? Yüz görümlüğü Paça günü…
Damat yerde serili seccadede iki rekât namaz kılar, namaz bitince gelini köşesine oturtmak için kolundan tutar

İşte, bugün de var olan 'ayağa basma' âdeti, eski zaman düğünlerinde, tam da bu sırada uygulanır; Kim atik davranıp diğerinin ayağına basarsa, evlilikte onun sözünün üstün olacağı varsayılır

Gelini köşeye oturtan damat, duvağı açar İşte meşhur 'yüz görümlüğü' de tam bu sırada damat tarafından geline verilir Yüz görümlüğü, kıymetli bir mücevherdir Bu arada yenge hanım dışarı çıkar, şeker ve kahve getirir Sonra da damatla gelin yalnız bırakılır

Gelin, Cuma günü 'paçalık' denilen giysisini giyer, başına tel duvak koymaz, yalnız elmaslarını ve yüz görümlüğünü takar Davetli hanımlar, hısım akraba gelir Bu düğün yemeğinde; terbiyeli ve etli düğün çorbası, lengerlerle kızarmış düğün eti, pilav ve bir de zerde verilir Buna kaymak ve paça tiridi de ilave edilir Bu yüzden de bu güne 'Paça Günü' denmesi âdet olmuştur

Böylece, Pazartesi başlayıp her safhası parlak törenlerle kutlanan düğün, Cuma günü gerdekle noktalanır Ama oğlan ve kız tarafının akrabalarıyla birlikte katıldıkları yemek davetleri birkaç gün daha sürer