Dil Anlatım Sesler Ses Uyumları

TÜRKÇEDE SESLER VE SES OLAYLARI

TÜRKÇEDE SESLİLER ALFABETİK SIRAYA GÖRE

A E I İ O Ö U Ü

İLK DÖRT HARFİMİZ DÜZDÜR SÖYLERKEN DUDAKLARIN ŞEKLİ DÜZDÜR

A E I İ

İKİNCİ DÖRT HARF YUVARLAKTIR SÖYLERKEN DUDAKLAR DA YUVARLAK ŞEKİL ALIR

OÖUÜ

SINIFLAMAYA DEVAM EDELİM

AEIİ DÜZ OÖUÜ YUVARLAK BUNLAR BİR KALIN BİR İNCE DİZİLMİŞTİR

A KALIN E İNCE

I KALIN İ İNCE

O KALIN Ö İNCE

U KALIN Ü İNCE

ÜNLÜLERDE KALINLIK İNCELİK UYUMU VARDIR

Büyük Ünlü Uyumu:

Sözcüğün ünlüleri arasındaki kalınlık incelik uyumudur İlk hecedeki ünlü kalınsa diğer ünlüler de kalın,inceyse diğerleri de ince olur

Ör: Çocuklar, beklemişler?Karışık gelmişse BÜU?ya uymazÖr:İnsan, kalem,kitap

→Aslen Türkçe oldukları halde sonradan uğradıkları ses değişikliği nedeniyle BÜU?ya uymayan kelimeler de vardırÖr:Kardeş (kardaş), elma (alma), anne (ana)?

ELMA TÜRKÇEDİR ANCAK ASLI ELMA DEĞİL ALMADIR

→Türkçede bazı ekler BÜU?yu bozar:

☻-ken : bakarken

☻-ki : akşamki

☻-leyin : sabahleyin

☻-gil : dayımgil

☻-imtırak :sarımtırak

☻-daş :meslektaş

☻-yor :bekliyor

→Türkçede ilk heceden sonra o, ö ünlüleri bulunmaz-yor eki hariç

→Yabancı sözcüklerde, birleşik kelimelerde ve tek hecelilerde BÜU aranmaz: ilkbahar, petrol, tek?

→ BÜU?ya uymayan kelimelere gelen ekler kelimenin son hecesindeki sese uyar:insanın?

ÜNLÜLERDE AYRICA DÜZLÜK YUVARLAKLIK UYUMU VARDIR BUNA KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU DENİR

Küçük Ünlü Uyumu:

Kelimenin ünlüleri arasındaki düzlük-yuvarlaklık uyumudur Buna göre:

→İlk ünlü düzse (A,E,I,İ ) diğerleri de düz,

→İlk ünlü yuvarlaksa (O,Ö,U,Ü) sonraki

→ ya düz geniş (A,E)

→ya da dar yuvarlak (U,Ü) olarak gelir Başka bir ifadeyle:

?Balıkesir? → ?Balıkesir?

?Koyun ölür? → ?Tavuk güler??

ÖR: bekledim, kömürlük, gövdesi, umursamaz, tarafsızlık, yorgunluktan

→KÜU kelimenin tamamında değil, komşu iki hece arasında aranır: yumurtacı, yuvarlaklık, görebilmişti?

→ Yabancı sözcüklerde, birleşik kelimelerde ve tek hecelilerde KÜU aranmaz

→-yor eki KÜU?yu devamlı bozarlmuyor

*

→Aslen Türkçe olduğu halde KÜU?ya uymayan kelimeler de vardır:Tavuk, kabuk, kavun, yamuk, çamur?Bunlarda ?b,m,v? dudak ünsüzlerinin yuvarlaklaştırıcı etkisi vardır

→BÜU?ya uymayan kelimeler KÜU?ya uysa bile uymaz sayılır:Kalem,insanlık,

ÜNSÜZLER: YUMUŞAK VE SERT OLARAK SINIFLANDIRILIR

SERT - F, H, S, Ş,P, Ç, T, K (8 ADET)

YUMUŞAK-Ğ,J,L,M,N,R,V,Y,Z,B, C, D, G (21 ADET)

AYRICA GIRTLAKTAN SÜREKLİ ÇIKARILIP ÇIKARILAMAMALRINA GÖRE DE SINIFLANDIRILIRLAR

SERT SÜREKLİ

F, H, S, Ş

SERT SÜREKSİZ

P, Ç, T, K

YUMUŞAK SÜREKLİ

Ğ,J,L,M,N,R,V,Y,Z

YUMUŞAK SÜREKSİZ

B, C, D, G

SES OLAYLARI:

AÜnsüz değişimi / Yumuşaması:

Sonunda ?p,ç,t,k? sert ünsüzleri bulunan kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldığı zaman sonlarındaki sert ünsüzler yumuşayarak ?b,c,d,g/ğ? olur

Ör:Ağaç-ı→ağacı

Kitap-ı→kitabı

Git-en→giden

Renk-i →rengi

Yürek-i→yüreği

→Bazı birleşik kelimelerde de yumuşama görülebilir:Kayıp-et→kaybet-

Kayıt-ol→kaydol-,Kayıp-ol→kaybol

!!! Kasıt-et-→kastet- !!!

→Tek heceli kelimelerin bir kısmı bu kurala uymaz:

Tek-il→tekil İç-i→içi

İlk-in→ilkin Maç-a→maça

Saç-a→saça Seç-enek→seçenek

Sat-ıl-→satıl- Yat-ır-→yatır-

Ek-in→ekin Bak-ıcı→bakıcı

İç-ecek→içecek ot,et,süt,tek?

→Bazılarıysa uyar:Taç,dip,uç,kap,renk, çok?

→Yabancı asıllı kelimeler genellikle bu kurala uymaz: Devlet-in→devletin, millet-e→millete, hukuk-un→hukukun

!! layık-ı→layığı;layık-ıyla→layıkıyla!!

→Özel isimlerdeyse söyleyişte olsa bile yazıda gösterilmez:Mahmut-u, Ahmet-i

Sinop-a?

Ünsüz Benzeşmesi / Sertleşmesi:

Sonunda f,s,t,k,ç,ş,h,p ünsüzleri bulunan buluna kelimeler ?c,d,g? yle başlayan bir ek aldığı zaman ekin başındaki yumuşak ünsüzler sertleşerek ?ç,t,k? olur

Koltuk-dan→koltuktan,millet-ce→milletçe

Sınıf-da→sınıfta, git-di→gitti,aş-cı→aşçı

Kes-gin→ keskin, bas-gı → baskı, Türk- ce → Türkçe,1905-de→1905?te,

→Bazı ( birleşik ) kelimelerde sertleşme olmaz:!!! Üç-gen, dört-gen, beş-gen

Ünsüz Türemesi:

Yabancı dillerden geçen bazı kelimeler ünlüyle başlayan bir ek veya kelime aldıkları zaman asıllarındaki çift ünsüz ortaya çıkar: His-et→hisset, af-et→ affet, hak-ı→hakkı,red-et→reddet, sır-ı→ sırrı, hat-ı→hattı?

→Yan yana gelen her ses ünsüz türemesi değildir! Hissiz, cadde, madde, ciddi?

Ünsüz Düşmesi:

→Sonunda ?k bulunan bazı kelimeler ?cık / -cek eki aldığı zaman sonlarındaki ?k?ler düşer: küçük-cük →küçücük, minik-cik → minicik,ufak-cık→ufacık, büyük-cek→ büyücek, çabuk-cak→çabucak,

→Sonunda ?k? bulunan bazı kelimeler ?l, -al/-el eki aldığı zaman sonlarındaki k?ler düşer:seyrek-l→seyrel-, alçak-l→alçal-, yüksek-l→yüksel-, ufak-la→ufala-?

!!Ast- teğmen → asteğmen, üst ? teğmen → üsteğmen, öpüş-cük→öpücük, gülüş-cük → gülücük?

Ünlü Düşmesi:

→İkinci hecesinde dar ünlü ( ı,i,u,ü ) buluna kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldıkları zaman ( vurgusu düşen orta hece ) ünlüsü düşer:

Alın-ı→alnı, karın-ı→karnı, oğul-u →oğlu, boyun-u→boynu, akıl-ı→aklı, fikir-i→cisim-i→ cismi, gönül-ü→ gönlü, zülüf-ün→ zülfün ; ayır-ıl→ ayrıl-, çevir-e→ çevre, devir-il-→ devril-, sıyır-ıl-→sıyrıl-, kıvır-ım→ kıvrım, ayır- ıntı→ayrıntı, devir-e→ devre, yalın-ız→yalnız, yanıl-ış→ yanlış?

→Et-,ol- yardımcı fiilleriyle birleşen birleşik kelimelerde de ünlü düşmesi olabilir:

Sabır-et→sabret, şükür-et→şükret, kayıp-ol→kaybol, emir-et→emret, kahır-ol→kahrol-, hapis-et→hapset-

→ -la / le ,-ar /-er?gibi bazı ekleri alan kimi kelimelerde de ünlü düşmesi olabilir:

Yumurta-la→yumurtla-, sızı-la→sızla-, ileri-le→ilerle-, sızı-la→sızla-, koku-la →kokla-, uyku-la→uyukla-; oyun-a→ oyna; uyu-ku→uyku; sarı-ar-→sarar-?

→Bazı birleşik kelimelerde yan yana gelen iki ünlüden biri düşer:

Cuma-ertesi→cumartesi, Pazar-ertesi → pazartesi, sütlü-aş→sütlaç, güllü-aş → güllaç, kahve-altı→kahvaltı, ne-için → niçin, ne-asıl→nasıl, kayın-ana → kaynana?

→Kimi şiirlerdeyse ölçüye uydurmak için bazı sesler düşürülür ve yerine ? işareti konur:Karac?oğlan, n?eylersin?

→Bazı durumlardaysa iki ünlü yan yana gelmediği halde ünlünün düştüğü görülürBuna ?ünlü aşınması? denir:

Nere-de→nerde, ora-dan→ ordan, bura-da→burda, içeri-de→içerde?

Ek Fiil Düşmesi ve İle?nin Ekleşmesi

İsimlere gelerek onların yüklem olmasını sağlayan, basit zamanlı fiilleri ise birleşik zamanlı yapan i- fiili genellikle düşer:

Gelmiş - i - di → gelmişti, sevimli ? idi → sevimliydi(i/y)

→Bağlaç olan ile ise ünsüzle biten kelimelere başındaki i?yi düşürerek; ünlüyle bitenlereyse i?sini y?ye dönüştürerek birleşir ve ek haline gelir (ÖSS sorusu!)

Ünlü Türemesi:

→-cık / -cik eki alan bazı bazı kelimelerde araya bir ünlünün girdiği görülür:

Bir-cik→biricik, az-cık→azıcık, genç-cik → gencecik, dar-cık→daracık?

→pekiştirilmiş bazı kelimelerde de ünlü türemesi olabilir:

Yalnız → yapayalnız, çevre → çepeçevre, gündüz → güpegündüz, düz → düpedüz, !!sıklam → sırılsıklam, çıplak →çırılçıplak!!

Ünlü Daralması:

Sonunda düz-geniş ünlü ( A-E ) bulunan kelimelere ?yor eki gelince bu ünlüler darlaşarak ?ı,i,u,ü? olur:

Bekle-yor→bekliyor, tara-yor→ tarıyor, olma-yor→olmuyor, görme-yor→ görmüyor

→De- , ye- kelimeleri de ?y?yle başlayan bir ek aldığı zaman keklerindeki ünlü daralır:

De-y-en→diyen, ye-y-ecek→ yiyecek,

!! deyince!!

!ne-ye→niye

→Bu iki yerin dışında ünlü daralması olmaz,Olmadığı halde olmuş gibi ünlü daraltmak imla hatası olur:

Bekliyen, anlıyacak, demiyen,ağlıyan?

N / M Çatışması (Gerileyici Ünsüz Benzeşmesi ):

Türkçede ?b? den önce gelen ?n? ler ?m? olur:

Penbe→pembe, canbaz→cambaz, saklanbaç →saklambaç, anbar→ambar, tenbel→ tembel, çarşanba→Çarşamba,

→Özel isimlerde ve birleşik kelimelerde olmaz:İstanbul, Safranbolu, binbaşı,onbaşı

E/A(KÖK)Değişimi(Ünlü Kalınlaşması):

?Ben? ve ?sen? zamirleri yönelme hali eki ?e aldığı zaman köklerindeki ince e ünlüleri kalınlaşarak a olur:

Ben-e→bana, sen-e→sana?

Kaynaştırma:

Ünlüyle biten kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldığı zaman araya y,ş,s,n ünsüzlerinden biri girer

Araba-ı→arabayı, Amasya-a→ Amasya?ya, kapıcı-ın→ kapıcının, araba-ı→arabası?

→Bazı durumlarda ise iki ünlü yan yana gelmediği halde araya n ünsüzü girebilirBuna ?koruyucu ünsüz? denir: o- da → onda, bu- dan → bundan, şu-u→şunu?

→İsim tamlamasında kaynaştırma harfi n ve s dirAncak su ve ne kelimeleri hariçBunlarda kaynaştırma harfi y dir: Suyun suyu, neyin nesi?(ÖSS sorusu)

Ulama:Sessizle biten kelimelerden sonra sesliyle başlayan bir kelime gelince ilk kelimenin sonundaki sessiz sonraki kelimenin başına eklenerek okunur:

Dün akşam, ?yüzen al sancak?

→Ancak arada herhangi bir noktalama işareti olmamalı!

ALINTIYLA DÜZENLEYEN AYDAN TIRPAN