Hattatlık

Hattatlık Arap harflerinin değişik ve süslü biçimde yazılıp düzenlenmesine dayanan bir elsanatıdır İslâm dininde resim yapmak yasak sayıldığı için İslâm ülkelerinde yazıları süslemek bir bakıma resmin yerini tutuyordu Bu nedenle hat sanatı ile bugünkü nonfigüratif resim sanatı arasında büyük benzerlik vardır

İslâmlığın doğuşu sırasında Araplar «kufi» denen bir yazı biçimi kullanıyorlardı Hattat denen yazı ustaları daha sonra değişik biçimde yazılar icat ettiler; «nesih» ve «sülüs» denen yazılar ortaya çıktı Arap hat ustalarından Yâkuti Mustasımî hat sanatında kullanılan altı çeşit yazının (nesih, sülüs, celî, talik, rik'a, divanî) kurallarını tespit etti Ondan sonra süsleme sanatları arasında yer alan yazı sanatı bir meslek haline geldi, büyük bir gelişme gösterdi Türk sanatçıları Arap yazısını güzel sanat haline getirdiler

Büyük Hattatlar

İlk büyük Türk hattatı Şeyh Hamdullah'tır (1436-1520) Şeyh Hamdullah'ın altı çeşit yazıda yarattığı üslûp XVI yydan günümüze kadar hemen hiç değişmemiş, ondan sonra gelen hattatların hepsi onun gibi yazmağa özen göstermişlerdir Süleymaniye Camii'ndeki yazıları Ahmet Karahisarî, Ayasofya'nın içindeki büyük yazıları Kazasker Mustafa İzzet Efendi yazmıştır Hafız Osman ise yazdığı Kur'an'larla bütün İslâm ülkelerinde haklı bir şöhret kazandı

Hat Sanatının Sonu

Eskiden din kurumlarından kitaplara, evlerin duvarlarına kadar her yerde kullanılan bu elsanatı 1928 yılında yeni Türk harflerinin kabulüyle eski önemini yitirdi Şimdi bu sanat ancak eski camilerin onarımında, bazı meraklı kimselerin evlerine asmak için yaptırdıkları levhalarda, bir de mezar taşı yazılarında kullanılmaktadır

HATTATLIK a (ar hattat'tan)

Hattatın yaptığı iş, güzel yazı yazma sanatı

—ansikl İslam sanatlarının bir kolu olan hattatlığın temeli, arap abecesinin ve harflerinin, sözcüğün başında, ortasında ve sonunda değişik biçimlerde yazılması kuralına dayanır Ayrıca harflerin kısa ya da uzun yazılışı da hattata hünerini gösterme olanağı sağlar
islam hattatlığının başlangıcı Hz Muhammet zamanına değin uzanır Hz Muhammet, 622'de Medine'ye gelip, İslam devletini örgütlemeye çalıştığı sırada yaptırdığı mescidin sofasını, Kuran ve yazı öğrenenlere ayırmıştı Ayrıca iç ve dış yazışmalar için yanında kâtipler bulunduruyordu Bu kişiler o dönemin ilk hattatları sayılır

Araplar'la aynı ırktan olan Nabati kavminin abecesine dayanan arap alfabesi, İslamlıktan sonra, yavaş da olsa sürekli olarak gelişti Bunda Kuran'ın ve Peygamberin sözlerinin güzel yazı ile yazılması İsteği etkili oldu Hz Muhammet döneminden günümüze ulaşan yabancı hükümdarlara gönderilmiş, İnce deri üzerine yazılmış mektuplar ve Medine yakınındaki Sala dağında kayalıklara kazınmış yazılar İncelendiğinde, harflerde yuvarlaklıkla, dönüş noktalarında sertliğin bir arada kullanıldığı görülür Bu, yuvarlak yazıyla daha ilkel olan köşeli yazının birlikte geliştiğini kanıtlar

Hz Muhammet döneminde yazı, buna bağlı olarak da hattatlık henüz gelişmemişti Buna karşılık dört halife döneminde (632-661), yazının bir ölçüde estetik kazandığı söylenebilir Medine' de medeni denilen yazı İki farklı üsluba göre yazılıyordu Harfleri sağa doğru eğik olana mail, yatay harfleri fazlaca uzatılarak yazılana İse meşk deniyordu Dördüncü halife Ali'nin (656-661), Küfe kentini başkent yapmasıyla, kûfi yazı büyük gelişme gösterdi Kaynaklara göre Emevller döneminin ünlü hattatı Kutbe el-Muharrir bu yazıda önemli değişiklikler yaptı Onun dört tür yazıyı geliştirdiği bildirildiğine göre, bu sanatçı islam hattatlığının dönüm noktasına İmzasını atan hattat olmalıdır Hattatlıkta asıl gelişme Abbasller'ln (750-1258) başlangıç döneminde görülür

Zamanın güçlü veziri ve hattatı ibni Muk-le (886-940), kûflden meydana gelen ve aklâm-ı sitte (altı kalem, altı tür yazı) denilen muhakkak, reyhani, sülüs, nesih, tevki ve rıka adlı altı tür yazı geliştirdi; bu yazılara estetik kazandırmak İçin kurallar saptadı Bu nedenle ibni Mukle hattatlığa yön veren İlk büyük reformcu olarak nitelenir Kendisini Bağdatlı ibni Bevvab İzledi (XI yy) Hatta estetik kazandırma çalışmaları türk asıllı Yakut tarafından sürdürüldü (XIII yy)

Ancak estetik açıdan eksiklerin tamamlanması türk hattatların yapıtlarında gerçekleşti Abbasller'ln yıkılmasından sonra, XIV yy'dan başlayarak aklâm-ı sitte Anadolu'da hızla gelişti, ünlü hattatların kurduğu okullarla, doruk noktasına ulaştı Yazı ve hattatlık iran'da da büyük gelişme gösterdlyse de, osman-lı-türk hattatlığı tüm İslam ülkelerinde büyük beğeni kazandı Mehmet ll'den (Fatih) sonra istanbul islam dünyasının hat merkezi oldu Amasyalı Şeyh Hamduliah (1436-1520) kendi adıyla anılan bir okul oluşturdu ve Yakut okulunun estetik anlayışını ortadan kaldırdı, aklâm-ı slttedetürk üslubunu yarattı Aynı dönemde yetişen Ahmet Karahisari (1468-1556), Yakut okulunun üslubunu sürdürmekle birlikte, onu aşmayı başardı Karahisari üslubu, uygulayıcısının azlığı yüzünden XVII yy'dan sonra ortadan kalktı XVII yy'ın ikinci yarısında yaşayan Hafız Osman'ın (1641 -1698) üslubunda aklâm-ı sitte yeni bir aşama geçirdi Bu sanatçı, Şeyh Hamdullah'ın eksiklerini tamamlayarak, altı tür yazıyı güzelliğin doruğuna ulaştırdı, Hafız Osman okulunu kurdu XVII yy sonlarından başlayarak tüm hattatlar onun üslubunda çalıştı Günümüz hattatları da onun izinde yürümektedir

Aklâm-ı sittenin celisi de (İri, büyük yazılan biçimi) türk hattatların elinde gelişti Ali bin Yahya Sofi (XV yy), Hasan Uskü-dari (öl 1614), Seyit Kasım Gubari (öl 1624), Teknecizade ibrahim (öl 1688) ve Mustafa bin Süleyman (öl 1744) celi yazının gelişiminde etkili oldular; Mustafa Rakım (1757-1826) ise doruğuna ulaştırdı Günümüzde İslam dünyasının hattatları onun kurduğu okulun kurallarını izlemektedir Aynı dönemde yetişen ve güçlü bir sanatçı olan Mehmet Celalettln (7-1837), eski üstatların yazılarını İnceleyerek, özgün bir üslup yarattı Bu üslup haşin ve sert görünümü yüzünden tutulmadı ve kendisini İzleyen birkaç hattattan sonra ortadan kalktı Ancak kurduğu okulun türk hattatlığında özel bir yeri vardır

Aklâm-ı slttede ve celisinde arap ülkeleri türk hattatlarının etkisinde kaldılar, iran'da aklâm-ı sitte başarılı olamamış, özellikle nesih yazı nestalik karakterine bürünmüştür Bu alanda iran'ın en ünlü hattatları arasında AH Rıza Abbasi (XVI yy İlk yarısı), All Neyrizi (XVIII yy), Vlsâl Şl-razi (öl 1845) sayılabilir

Aklâm-ı sltteden sonra ortaya çıkan sl-yakat yazının sanatsal bir özelliği yoktur İlk, basit örneklerine XIII yy'da rastlanan nestallk yazı XV yy başlarında Azerbaycan'da gelişmeye başladı Bu yeni yazı kısa sürede Afganistan, Orta Asya, müslü-man Hint, Anadolu, Rumeli ve arap ülkelerine yayıldı, iran ve çevresindeki bölgeler iran nestallk okulunun etkisinde kaldılar Kaynaklarda, bu yazının azerbaycanlı Mir Ali Tebrizi (öl 1446) tarafından bulunduğu belirtillrse de, bu sanatçı yalnızca yazının kurallarını belirlemiştir Nestallk yazı Safevller döneminin ünlü hattatı imâd (öl 1615 ya da 1617) tarafından geliştirildi ve estetik açıdan doruğuna ulaştırıldı Türk hattatları, XIX yy'da yetişen, Yesari Mustafa izzet'in etkisiyle (öl 1849), İran okulunu terk ettiler, bu yazı türünde de yeni bir okul oluştu Günümüz hattatları da bu yazı türünde Mustafa izzet okulunun üslubunu izlemektedir XVII yy'da Safe-viler döneminde görülmeye başlayan şikeste nestalik, talik ile nestalik yazıların kurallarında yapılan kimi değişikliklerle oluşmuştur Anadolu'da kullanılmayan bu yazı türünün en büyük ustası Abdülmeclt Talkâni'dir (öl 1771)

Yalnızca Osmanlılar'da ve arap ülkelerinde görülen divani yazı, XV yy'dan önce Türkler tarafından bulundu Belirli kuralları olan ve çok zor okunabilen bu yazının, Dlvan'dan çıkan resmi yazışmaların herkes tarafından okunamaması ve üzerlerinde herhangi bir değişiklik yapılamaması için kullanıldığı sanılmaktadır, ilk örneklerine Süleyman I (Kanuni) döneminde rastlanan celi divani de türk hattatlarının buluşudur Gösterişli bir yazı olan celi divani Divan'dan çıkan ferman, menşur ve anlaşmaların yazımında kullanılmıştır Türk hattatlığının bir başka buluşu olan rıka yazı XVIII yy'dan sonra gelişti Günümüzde arap ülkelerinde de görülen rıka, çok hızlı yazılabildlğinden tüm devlet dairelerinde kullanılıyordu

Çeşitli gereksinimlerin sonucu ortaya çıkan bu yazı türleri, İslam hattatlığının gelişiminde etkili olmuş ve her biri, ayrı bir sanat kolu olarak hat tarihinde yer almıştır Hattatlığın gelişiminde belirtilen gereksinimlerin yanı sıra, devlet İleri gelenlerinin de rolü oldu Osmanlı sultanları arasında Ahmet III, Mahmut II ve Abdülmeclt türk hattatlığında önde gelen kişilerdir

Hattatlıkta kişinin yeteneği ve eğitiminin yanında kullanılacak mürekkebin ve kamış kalemin de büyük önemi vardır Hat-tatlarca tutulan mürekkep, özel yöntemlerle bezir yağından yapılıyor, kalemler G İran, Basra, Hint ve Cava'da yetişen bir tür kamıştan elde ediliyordu Hattatlıkta güzellik ölçüsü, kalem ucunun kâğıt üzerinde bıraktığı noktalarla belirlenir Nestallk yazıda elif harfinin boyu üç, uzatılmış harflerin boyu on nokta olarak kurala bağlanmıştır Bu ölçülere uyulmadığında yazıda estetik sağlanmış olmaz