Osmanlı'da Başlık Türleri

Osmanlida Basliklar




Osmanlılar için "kefeni başında gezer" sözüne yol açmış başlık
Başlık (serpuş) kafayı sıcak, soğuk, yağış ve benzeri harici tesirlerden korumak için, tamamen sağlık sebebiyle icat edilmiş bir giyim aracıdır Ama bunun yanı sıra başlık, aynı zamanda tarihin ta ilk çağlarından beri ferdin toplum içindeki statüsünü, dini inanç ve yaşayış tarzını da belirleyici bir sembol olmuştur

Osmanlı dönemi Türk başlıkları deyince aklımıza hemen “sarık” ve “kavuk” gelir Tabii ki “fes” ve “külah” da var Ancak bizim konumuzun ağırlığı “sarık” ve “kavuk” hakkında olacak

Sarık, bir külah (kalensüve), börk veya takye (takke, fes) etrafına sarılan ince kumaştan veya tülbentten oluşmuş bir başlık türüdür Sadece bu kumaşın adına da sarık denir ve yapılan sarma işlemi de “sarık sarma” olarak tanımlanır Kavuk ise, içi pamuk doldurularak çeşitli şekiller verilmiş, çuha ve bezden dikilen, şişkince başlık demektir Bazen üzerine sarık sarılarak kullanıldığı da olurdu

Diğer bütün başlıklarda olduğu gibi, bir İslâm başlığı olan sarık veya kavuğun da zamanla değişen ve çeşitlilik gösteren bir modası olmuştur Mesela 11 asır ortalarında Orta Asya’dan Orta Doğu’ya göç eden Oğuz Türkleri, beraberlerinde kendilerine has bir başlık olan “börk”ü de getirdiler Bir İslâm toplumu olan Acemler ve Araplar ve onların kullandıkları başlıklar da (mesela sarıklar da) bu yüksek seviyeli kültürden çok etkilendi Öyle ki 11 ve 12 asırlarda bu bölgede hüküm süren İslâm âleminde tam bir Türk modası hâkimdi Bu moda haçlı seferleri ile birlikte Hıristiyan Avrupa’ya da sirayet etti

Türkler Orta Asya’dan getirdikleri İslâm öncesi başlıklarını, bir zaman sonra İslâm kültürüyle bağdaştırarak bu hususta da bir Türk-İslâm sentezini sağladılar “Taşkent türü kalensüve”, “Börk-i Horasanî” gibi isimlerle anılan daha nice başlık çeşidi, işte bu sentezin hatıralarından hemen aklımıza gelenlerdir

Başlıklar, Sosyal Farklılıkların da Belirleyici Özelliğiydi

Serpuş’un, yani başlığın, sosyal farklılıkları belirleyici özelliği bir “cihan devleti” kültürünü temsil eden Osmanlı medeniyetinde ise çok daha ince ayrıntılara kadar inmiştir Öyle ki şahsın başındaki sarık veya kavuk onun esnaf, devlet memuru ve benzeri bir görevi belirttiği gibi, daha ayrıntılı bilgiler de vermekteydi Mesela bir devlet görevini temsil eden “katib-i sarık”ın değişik şekilleri, aynı zamanda bu göreve ait çeşitli unvan ve görev derecelerini de ifade etmekteydi Değişik meslekler için de ayrı ayrı sarıklar kullanılmaktaydı Hatta her tarikat mensubunun dahi kendisine has bir başlığı (sarığı) vardı Bunlar da yüzyıllar içerisinde ve bölgeden bölgeye bile değişikliğe uğramış olan bir kültürel zenginliğe sahipti Meselâ Mevlevîler yukarı doğru ince uzun, Bektaşiler ise “12 dilimli”, daha kısa başlıklar kullanırlardı

1- Perişan destarlı kavuk
2- Simidi (=torlagî destarlı kavuk) (=haseki)
3- Kallâvi (=vezir kavuğu)
4- Selimî
5- Mücevveze
6- Örf
7- Horasanî
8- Kâtibî (=kalafat)
9- Kâtibî
10- Arakıye düz sarık
11- On iki terkli Bektaşi tacı
12- Hüseynî destarlı ve terkli Bektaşi tacı
13- Kafes destarlı kubbeli kalafat taç
14- Lâmelif destarlı arakıye kavuk
15- Destarlı sikke (=Mevlevî şeyhi)
16- Melevî sikkesi
17- Seyfî tac
18- Hüseynî destarlı Kadirî tacı
19- Dal arakıye (=derviş)
20- Kalensuva
21- Barata
22- Düz destarlı kavuk
23- Nizam-ı cedit
24- Mahmudiye fes (=işlemeli)