|
Prof. Dr. Sinsi
|
Sanlıurfa Hakkında Genel Bilgiler
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
I) OSRHOENE (EDESSA) KRALLİĞİ DÖNEMi (M Ö 132-MS 244)
Seleukoslar’ın giderek zayıflaması sonucu, Urfa bölgesindeki etkilerinin azalmasını fırsat bilen, belki de bölgedeki otorite yetersizliğini değerlendiren Arâmi asıllı Süryâniler, aşiret reisi Aryu (Arslan) önderliğinde Osrhoene Krallığı’nı ilan ederler (MÖ 132) Böylece Urfa bölgesi tarihte ilk kez kendine özgü bir krallığa kavuşmuş olur Başkent ise merkezi Urfa olan Edessa idi Yunanlı tarihçiler bu krallara Phylark veya Topark yani “Kent Kralı” diyorlardı
Roma Ordusunun Hezimeti
MÖ 53 yılında Romalı General Crassus, Parthlar’a karşı zafer kazanmak amacıyla Suriye’ye gelir Civarda birkaç kenti zapteder ve bazı birlikleri yenmek suretiyle imparator ünvanını almak için acelece Fırat’ı geçer ve Rakka üzerinden Harran’a doğru giderken, Parth süvarileri tarafından Harran’da etrafı çevrilir Tuzağa düşürülen Roma ordusu büyük kayıp verir ve General Crassus da esir düşer 50000 kişilik Roma ordusundan pek azı kaçarak Fırat boylarına ulaşır
Hıristiyanlığın Kabul Edilmesi ve Abgar Efsânesi
MÖ 4 ile MS 7 tarihleri arasında ilk kez 10 yıl hüküm süren V Abgar’ın 13-50 yılları arasındaki 37 yıllık ikinci saltanat devresinin Hıristiyanlık tarihi açısından çok önemli bir yeri vardır Hıristiyanlık gelmeden önce, bütün Mezopotamya halkı ilâhi sistemi reddetmiş ve atalarının dini olan putperestliğe geri dönmüşlerdi Ay, güneş, yıldız ve gezegenlere tapıyorlar; bundan başka kendilerinin çıkarmış oldukları birçok şeye tanrılık isnad ederek tapınıyorlardı Bu inanç-Ay Tanrısı Sin inancı-Urfa bölgesinde de hakim idi Bu döneme ait inanç motiflerini ve yazılarını Urfa’nın 65 km güneydoğusundaki antik Soğmatar kentinde görebilmek mümkündür
Efsaneye göre; VAbgar ilk Hıristiyan kraldır ve Hzisa’nın ölümünden hemen sonra, Hıristiyanlığı kabul etmiş ve kendi halkına da benimsetmiştir Bu konu ile ilgili efsane şöyledir Edessa Kralı VAbgar Ukkama, o sıralar cüzzam hastalığına yakalanmış ve bundan dolayı oldukça ızdırap çekiyordu Kral, Hzisa’nın hastaları iyileştirdiğini duymuştu; ancak çok hasta olduğundan dolayı bizzat Kudüs’e gidemiyordu Hannan adındaki bir kuryesini, ona inandığını ve yeni dinini öğrenmek istediğini belirten bir mektupla Hzisa'ya gönderir ve onu Urfa'ya davet eder Bu kurye aynı zamanda becerikli bir ressamdır Hannan, Hzisa’ya götürdüğü mektubu sunduktan sonra yüksek bir yere çıkarak onun portresini yapmayı dener, ancak bir türlü başarılı olamaz Bunu sezen Hz isa, yüzünü yıkar ve kendisine uzatılan bir mendille yüzünü silip Hannan’a verir Hz isa’nın yüzünün resmi, mendile çıkmıştır Hannan bir mektupla birlikte bu mendili de alarak Edessa’ya döner
Hzisa, Edessa Kralı VAbgar Ukkama’ya gönderdiği mektupta şöyle demiştir:
“Ne mutlu sana Abgar ve Edessa adındaki kentine ! Ne mutlu beni görmeden bana inanmış olan sana ! Çünkü sana devamlı sağlıklılık bahşedilecektir Senin yanına gelmem hususunda bana yazdıklarına gelince; bilesin ki, görevlendirilmiş olduğum herşeyi burada tamamlamak ve bu işi bitirdikten sonra beni göndermiş olana, Baba’ya dönmem gereklidir Sana ızdıraplarını (hastalıklarını) iyileştirmek; sana ve seninle beraber olanlara ebedi yaşam ve barış bahşetmek, ayrıca senin kentine dünyanın sonuna kadar düşmanlar tarafından boyun eğdirilmemeyi sağlamak üzere havarilerimden birisini, Thomas da denilen Adday’ı göndereceğim Amin Efendimiz Christo’nun mektubu“
Bu mektubun Yunancası Urfa’da antik çağdan kalma bir mağaranın girişi üzerine kazınmıştır Mağara ve mektuptan herhangi bir kalıntı maalesef günümüze ulaşmamıştır
Edessa Kralı VAbgar, Hzisa’nın portresi gözüken kutsal mendil (Hagion Mandylion) sayesinde sağlığına kavuşmuş ve daha sonra bu mendili bir tahtaya gerdirerek kentin giriş kapısında bir niş içine koydurmuştur Bu kutsal mendil, yüzyıllarca Hıristiyan sanatında, Ortaçağ’ın Bizans-islâm ilişkilerinde önemli ve büyük bir rol oynamıştır Ayrıca bu mektubun nüshaları çoğaltılarak muska şeklinde buraya gelen ziyaretçilere verilmiştir
Çeşitli Olaylar
MS 114 yılında Roma imparatoru Trajanus, kışlamak üzere Suriye’ye dönerken Urfa’ya uğrar Kral VIIAbgar, (saltanatı 109-116) imparatoru kentin dışında hediyelerle karşılar
Urfalılar, 116 yılında Mezopotamya’nın genelinde çıkan isyâna katılarak Roma garnizonlarını kılıçtan geçirirler ve kovarlar Ancak Urfa halkı bu isyânın bedelini ağır bir şekilde öder; kent kuşatılarak zaptedilir, ceza olarak kan ve ateşe boğulur VIIAbgar’ın da saltanatı son bularak Urfa, Roma himâyesine girer Bu himâye imparator Trajanus’un 117 yılındaki ölümüne kadar devam eder
163 Yılında iki büyük güç olan Roma ve Parth kuvvetleri arasında Ermenistan Krallığı yüzünden çıkan bir anlaşmazlık sonucu, Osrhoene ve Mezopotamya Romalılar tarafından zaptedilir Birecik yakınında başlayıp Romalılar’ın galibiyetiyle sonuçlanan zor savaşlardan sonra Urfa kuşatılır Urfalılar kentteki Parth garnizonundakilerini öldürerek kenti Romalılar’a teslim ederler Bu esnada Urfa tahtında Kral Vail bar Sahru (saltanatı 163-165) bulunuyordu
Bölgemizin Roma Himayesine Girişi
Urfa, 165 yılında Romalı General Avidius Cassius tarafından kuşatılır ve kentte katliam yapılır Bunun devamında ise Urfa ve Harran birkez daha Roma himâyesine girer Bu himaye ilerde görüleceği gibi krallığın 244 yılındaki yıkılışına kadar sürecektir
166 Yılında bir barış antlaşmasıyla Urfa Kralı VIIIMa‘nu, Roma’nın bir müvekkili olarak Philoromaios adıyla tahta iade edilir
Roma, imparatorluğun her tarafında (Urfa bölgesi de dahil) topraklarını korumak için karakollar kurar Özellikle bu karakollar, Doğu'da iranlılar ve bedevilerin akın ve baskınlarını kontrol altında tutuyordu Bu amaçla imparator Septimius Severus, 197 yılında Parthlar'a karşı bir askeri sefer esnasında Halfeti ile Urfa arasında, Eski Hisar, Büyük Keşişlik ve Ank Köyü'nde birer kale, Uzunburç, Tatburcu, Sayburç, Beyburcu ve Kızılburç'da ise birer gözetleme kulesi yaptırır Bu tür yapılar daha çok Halfeti-Suruç ve Urfa üçgenindeki alanda yapılmış olup, kalıntılarını görebilmek mümkündür
Urfa Tarihindeki ilk Su Baskını
201 Kasım’ında Urfa tarihinin ilk büyük su baskını meydana gelir Bu tufanda 2000’den fazla insan boğularak veya enkaz altında kalarak can verir Bundan başka kentteki Hıristiyanlar Kilisesi ve Kraliyet Sarayı da yıkılır Bu olaydan sonra Kral VIIIBüyük Abgar (Ma‘nu oğlu), yazlık ve kışlık olmak üzere iki saray yaptırır Kışlık saray kalede yapılmıştır
Çeşitli Olaylar
Roma imparatoru Antoninus Caracalla 213 yılında Mezopotamya Seferi’nden dönerken Urfa Kralı XAbgar Severus ve oğullarını zincire vurup Roma’ya götürür ve orada öldürtür Başsız kalan Osrhoene Eyâleti 214 yılının Ocak ayında imparator tarafından bir kez daha, Roma kolonisi haline getirilir Aynı imparator 8 Nisan 217 tarihinde Harran’daki Tanrı Sin Tapınağı’nı ziyaretten dönerken Urfa ile Harran arasında bir yerde askerleri tarafından öldürülür
Nisan 214’den 240 yılına kadar IXMa`nu, Urfa Kralı ünvanına sahip olmuş, ancak onun bir Roma sömürgesi haline getirilen Urfa’da artık hiçbir hüküm ve etkisi olmamıştır
Urfa kalesindeki kenger yapraklarıyla süslü korint başlıklı iki sütundan, doğudakinin kitabesinde geçen Ma‘nu'nun bu kral olduğu tahmin edilmektedir Adı geçen inşa kitabesi şöyledir:
"Ben askeri ko[mutan] Barş[]'ın oğlu Aftuha Bu sütunu ve üzerindeki heykeli Veliaht Prens Ma'nu kızı, []'nun eşi, hanımefendim ve [velinimetim] Kraliçe şalmet için yaptım"
Sâsâniler’den Erdeşir ve IŞahpur, Romalılar ile Urfa’yı anlaşmazlık konusu yapınca, imparator III Gordianus, hânedanın bir üyesini bir kez daha kral tayin eder 242-244 yılları arasında Urfa’da XIAbgar Ferhad kral idi Roma imparatorunun öldürülmesi üzerine yerine geçen Philippus Arabs, Sâsâni Kralı IŞahpur ile anlaşmayı tercih ederek Mezopotamya’yı Sâsâniler’e terketmek üzere bir anlaşma yapar Ancak bu tatbik edilmez ve Mezopotamya’nın yine Romalılar’ın elinde kalmış olmasına rağmen Osrhoene Krallığı kesin bir şekilde tarihe karışır Bu arada üç yıl önce Sâsâniler’in eline geçmiş olan Harran da tekrar Romalılar’ın hâkimiyetine geçer
Son Urfa Kralı XiAbgar Ferhad, 244 yılında Roma’ya dönmüş ve orada ölmüştür Kendisinin ve karısı Hodda’nın mezarları halen Roma’da olup tarihçiler tarafından ziyaret edilir
376 yıl süren bu Urfa Süryâni Krallığı, çok zengîn bir inanç, geniş bir dil, sanat, edebiyat ve kültüre sahip idi incil, Yunan dilinden Süryâni diline ilk defa Urfa’da çevrilmiştir
Edessa kültürü, Yunan, iran ve Arâmi-Süryâni kültürlerinden oluşmuştur
Kentte, Yunan-Roma üslubunda bezenmiş 30 civarında renkli taban mozaiğ, kent içinde ve civarında bulunmuş Estrangela (Doğu Süryânicesi) türü Süryânice kitabeler ve kaya mezarları hep bu döneme aittir Bu mozaiklerin büyük bir kısmı yurt dışına kaçırılmış, bir kısmı da bazı müzelerde sergilenmektedir Kent içinde ve civarında bu döneme ait 4-5 mezarlık bulunmaktadır
II) ROMA İMPARATORLUĞU DÖNEMİ (244-395)
İlk Hıristiyan şehitleri
Roma hâkimiyetinde bulunan kentte, şehrin ileri gelen Hıristiyan büyüklerinden şarbil ve Barsimya, 250 yılında Hıristiyanlara yapılan takibatlardan dolayı Roma imparatorunun emriyle yakalanarak şehit edilirler Bunlar bugün şehitlik Mahallesi denilen yere gömülürler ve bu civarda daha sonra küçük bir kilise de yapılır
İmparator Valerianus'un Bölgemizdeki Esareti
Sâsâni Kralı işahpur, 253 yılında Ermenistan’ı işgal ettikten sonra Mezopotamya’ya girer; ancak müstahkem kentler, başta Urfa olmak üzere kendilerini iranlılar’a karşı savunurlar Bu arada yeni imparator Valerianus, çok sıkışık bir durumda olan Urfa’ya yardım etmek üzere Fırat’ı geçmiştir Valerianus, 260 yılı başında işahpur tarafından kuşatılmış olan Urfa’yı kurtarmaya çalışırken, tedbirsiz davranarak iranlılar’ın eline düşer ve esarette ölür Buna rağmen Urfa, teslim olmayarak kendisini başarıyla savunur
Çeşitli Olaylar
Mayıs 303 yılındaki bir su baskını ile kentin surları ikinci kez yıkılır
310 Yılında yine Urfa’nın ileri gelen din büyüklerinden Habbib, şmona ve Gurya, imparator Konstantinus’un takibatları sonucu şehit edilirler
359 Yılında Roma imparatoru Konstantinus, bir Osrhoene vilayeti oluşturarak, Edessa’yı buranın başkenti yapar Aynı yıl içinde Sâsâni hükümdârı IIşahpur'un Roma hâkimiyetindeki Diyarbakır'ı kuşatması esnasında öldürülen 400 askerin anısına imparatorun emriyle Urfa'da heykelleri dikilir
Eylül 373’de Roma imparatoru Valens (saltanatı 364-378) Urfa’ya gelerek, Süryâni Ortodoksları kentten sürer
Roma imparatorluğu 395 yılında Doğu ve Batı olarak ikiye bölünür; Osrhoene vilayeti Doğu Roma'nın yani Bizans'ın hâkimiyetine girir
Romalılar zamanında Zeugma, stratejik konumu nedeniyle önemli bir kent idi Bu sırada Roma'nın 4 Skitia Lejyonu burada bulunuyordu Bugün Birecik Barajı suları altında kalan ve "Belkıs Harabeleri" adı ile bilinen Zeugma'da, geçtiğimiz yıllarda Gaziantep Müzesi başkanlığında Türk ve yabancı arkeologlar tarafından kurtarma kazıları yapılmış, başta mozaikler olmak üzere çıkarılan çok sayıdaki kıymetli eser, Gaziantep Müzesi'ne götürülmüştür yapılan çok hızlı bir kurtarma çalışması halen devam etmektedir
Sultantepe'de yapılan kazılarda IV katta Roma dönemine ait kitabeli bir hamam kalıntısı bulunmuştur
III) BiZANS iMPARATORLUĞU ve SÂSÂNİ KRALLIĞI DÖNEMİ (395-639)
Doğal Afetler
Urfa, Nisan 413 yılının Nisanında üçüncü kez su baskınına marûz kalır Su baskını bu kez insan kaybına sebep olmaz, ancak büyük ölçüde maddi hasara yol açar
Diyârbakırlı Süryâni Rahip Mar Yeşua’nın V yüzyılın sonuna ait kroniğine göre; Bizans hâkimiyetinde bulunan Urfa’da halk, haftanın her günü akşamleyin erkenden belden aşağı bol elbiseler giyinip, üzerine de tülbentler sarınarak tiyatroya giderdi Önlerinde kandiller ve buhurlar yanar ve bütün gece uyumadan dansöz Trimerius’u alkışlayarak şarkılar söylerdi Bu eğlencelerin devam ettiği bir gün kentteki yazlık hamamın soğukluk dairesi ile iki direği çökmüş ve iki kişi ezilerek ölmüştür Mar Yeşua, bu kazayı dini görevlerini yerine getirmeleri ve akıllarını başlarına almaları için Urfa halkına Allah tarafından verilmiş bir ihtar olarak değerlendirmektedir
Mayıs 499’da kente büyük bir çekirge sürüsü gelir, ancak bunlar sadece yumurtalarını toprağa bırakarak kenti terkederler Aynı yılın Eylül ayında ise oldukça şiddetli bir zelzele meydana gelir ve bu yer kaymasından dolayı kentin surlarında büyük bir yarık oluşur
499'da toprağa bırakılan yumurtalardan çıkan çekirgeler, 500 yılının Mart ayında halkın üzerine saldırır ve Urfa’nın bütün mahsulünü yutarlar Uçmaya başladıkları sırada geniş bir sahaya yayılırlar ve geçtikleri bölgeleri çöle çevirirler Nisan ayında kentte pahalılık; Haziran ve Temmuz ayında ise mahsul yetişmediğinden dolayı açlık ve kıtlık başlar Halkın bir kısmı başka bölgelere göç eder; köydeki fakir, hasta ve yaşlı insanlar da dilenmek üzere kente akın ederler Kentte yapılan ekmekler de halka yetmez Açlıktan dolayı ölümler başlar, sokaklarda ve kemer altlarında kıvranarak ölenler gittikçe çoğalır
Vali Demosthenes imparatora gidip durumu arzeder imparator da Urfa’nın haline acıyarak büyük miktarda para yardımı yapar Kente gelen bu para ile büyük miktarda ekmek yapılır ve fakirlere dağıtılır Ancak yoksulların bir kısmı, uzun süre açlık çektiklerinden dolayı ölüp giderler Kıtlık Kasım ayında daha da şiddetlenir
501 Yılı Ocak ayında yerlerin buz tutmasından dolayı kıtlık ve açlık artık dayanılmaz bir hal alır Yoksul halk geceyi sokaklarda ve kemer altlarında geçirdikleri için ölüm onları uyurken yakalar Kent halkı sokakları dolduran ölüleri gömmekle baş edemez; çünkü mezarlıktan gelenler yeni ölülerle karşılaşırlar Beş aydan beri devam eden bu açlık ve kıtlıktan dolayı 2000 civarında insan hayatını kaybeder 501 yılının ortalarına doğru üzümün bolluğundan dolayı halk biraz rahatlar
İranlılar Urfa Bölgesinde
Sâsâni Kralı iKubâd (saltanatı 488-531), 502 yılında Diyârbakır’ı kuşatırken kendisine bağlı Arap Hire Kralı Nu`man ibn-ül Esved’i Harran üzerine gönderir Bir kısım Sâsâni kuvvetleri de Viranşehir tarafına gönderilirler Buraya gönderilenlerin çoğu öldürülür, geriye kalanları da esir edilir
26 Kasım 502’de Harran’a ulaşan Nu`man, Harran ve Urfa civarında büyük yağmalar yapar, halkını da esir alır; ancak çok sağlam surlara sahip olan Urfa’ya giremez
IKubâd, 17 ve 24 Eylül 503 tarihlerinde Urfa’yı iki kez kuşatır ancak başarı sağlayamaz
Urfa'da Got Askerleri
506 Yılı Nisan ayında, Sâsâniler’le barış yapmak üzere Bizans ordusu ile birlikte Urfa’ya gelen çok sayıdaki Got askeri kentte yolsuzluk, ayyaşlık yapar, bununla da yetinmeyip, herşeyi tahrip ederek cinayet işlerler Kentte büyük bir yönetim gevşekliği ve başıboşluk olduğundan bu yaptıkları yanlarına kalır Bu tahribatı gören Bizans ordusu başkomutanı, askerlerini toplayarak hemen kenti terkeder
Dördüncü Su Baskını ve Karakoyun Deresinin Yapılması
Nisan 525’de dördüncü bir su baskını daha korkunç bir şekilde Urfa'yı yakalar Akşam vakti olduğundan halkın bir kısmı yemek başında, bir kısmı da hamamlarda bulunuyordu Süryâni Mar Yeşua’ya göre, bu felâkette 30000 insan ölür Bu sayı kentin nüfusunun yarısı demekti Bizans imparatoru Jüstinyen, kentin imarı ve kent içinden geçen Daysan (Skirtos, günümüzde Karakoyun) Nehri’nin mecrasını değiştirmek için birçok mühendis ve işçi gönderir Nehrin akış istikameti değiştirilir; suyun dere yatağından geçişini kontrol altına alan ve risk ihtimalini ortadan kaldıran küçük bir baraj daha doğrusu taşkın önleme duvarı da yapılır Bu duvarın kalıntıları günümüzde mevcuttur Bu arada kentin surları da sağlamlaştırılır
Sâsâniler Urfa Bölgesinde
Sâsâniler’le Bizanslılar arasında Eylül 532’de bir barış antlaşması yapılır, ancak bu anlaşma 8 yıl sürer Sâsâni krallarından iHüsrev Anuşirvan (saltanatı 531-578), bu antlaşmayı bozarak Mayıs 540’da Halep, Antakya ve Humus’u yağmalayıp ülkesine dönerken Urfa’ya gelir; kenti kuşatır ancak alamaz 544 yılında ikinci kez şansını deneyen Anuşirvan, surlara çıkarılan Hz isa'nın mucizevi portresinin yer aldığı kutsal mendilden (Hagion Mandylion) dolayı kenti ele geçiremez Kenti düşmanlardan korduğuna inanan Anuşirvan, başına bir felâket gelmesinden korkarak kuşatmayı bırakıp geri döner
Bizanslı komutan Maurikios, 581 yılında Sâsâni ordusunu Viranşehir ve Rakka bölgesinde yenilgiye uğratır
Urfa, 603 yılında Sâsâni Kralı IIHüsrev-i Perviz (saltanatı 591-628) tarafından işgal edilir 610 yılında ise kent tamamiyle Sâsâni hâkimiyetine geçer Bölgede artık Bizans’ın hiçbir etkisi kalmaz Urfa’daki iranlı yöneticilerin, halkın üzerindeki vergileri ağırlaştırdığı, kiliselerin altın, gümüş ve mermerlerini yağma ettikleri görülür
Urfa Yeniden Bizanslılar'ın Elinde
Bizans imparatoru Herakleios, 628 yılında Sâsâniler’i yenince Urfa bölgesi ikinci kez Bizans hâkimiyetine geçer imparator, Urfa’da Ortodoksluğu yeniden kurarak ileri gelen Yakubi ailelerini kentten sürer Bu sırada kentin valisi Ioannes Kateas'tır
|