Şengül Şirin
|
Sanat Ansiklopedisi - Sanat Sözlüğü
Âbâdî: Eskiden kullanılan kâğıtlardan birinin adıdır Hint âbâdîsi de denilirdi Hindistan'da Devletâbâd şehrinde yapıldığı için bu adı almıştır Sarımtırak renkli, güzel ve parlak bir kâğıttır Kur'an ve murakkalarda kullanılırdı Dut ağacı elyafından yapılan bu kâğıtların bir zamanlar Avrupa taklitleri görülmüştür; (Frenk âbâdîsi)
Acem kösteği: Eski yazmalarda kitap dikildikten sonra, dibinde ve iç tarafından, bir kısmı kitaba, bir kısmı da cilde gelmek üzere yapıştırılan, ince tıraş edilmiş deri parçası Bu şekilde yapılan ciltler çok sağlam olurdu
Acem sanatkâr: Türkiye'ye dışardan gelen sanatkârlara denirdi «Arap olmayan» anlamına gelirse de bizde doğuda bulunan milletlere Acem denmiştir Bunlara Asya Türkleri de dahildir Bu deyiş bugün yalnız İranlılar için kullanılır
Adem Sakal:Hat sanatçımızdırBakınız geleneksel sanatlar/hat-tezhip/sanatçılar
Âdilşâhî: Eskiden kullanılan kâğıtlardan birinin adı H XI (M XVII) yüzyıl başlarında kullanılmıştır
Ağaç: Tezhipte kullanılan süsleme motiflerindendir Servi, hurma, hayat ağacı, meyveli, ya da çiçekli ağaçlar tezhip unsuru olarak kullanılmıştır
Ahar: Nişasta, yumurta akı, nişadır, kitre, zamk-ı Arabi, üstübeç, beyaz şap, balık tutkalı, un, hatmi çiçeği, taze gül yaprağı, pirinç gibi maddelerden, yapılan ve ham kâğıtların terbiyesinde kullanılan sıvı Bu maddeler tek tek veya karışık olarak kullanılır
Kâğıt iki şekilde aharlanır :
1- Ahar yapılacak madde sıcak suda eritilir, kıvamınca karıştırılıp kâğıt buna daldırılır
2- Sünger veya pamukla ahar kâğıdın üstüne sürülüp kurutulur Bir kat ahar sürülmüşse tek aharlı; iki veya daha fazla sürülmüşse çift aharlı denir, buna kısaltılarak çiftâli de denilmiştir Ahar kâğıda iki üç defadan fazla sürülmemelidir, aksi hâlde zamanla çatlar Ayrıca kâğıda ahar sürüldükten sonra, bir hafta geçmeden kâğıtları mührelemek lâzımdır
Yazıların çeşitlerine göre aharın cinsi değişir Yalnız bir tarafına yazı yazılacak kâğıtlara (levha) kalın ahar; kitap yapraklarının iki tarafına ince ahar yapılırdı Kâğıdın cinsine göre birkaç kat sürüldüğü de olurdu Meşk kâğıtlarına kolaylık olsun diye kalın ahar sürülmüştür Âhar ve mührelenmiş kâğıtlar, zamana, rutubet, küf ve kitap kurtlarına karşı daha dayanıklıdır
Eskiden en güzel aharlar İstanbul'da yapılmıştır Beyazıt semtinde, eski Askerî Tıbbiye karşısında aharlanmış, mührelenmiş kâğıtların satıldığı eski kitaplarda kayıtlıdır Ayrıca hattatların kendi kâğıtlarını aharladıkları da bilinmektedir
Aharlanmış kâğıt mürekkebi emmediği için, yanlış yazıldığında ıslatarak silmek mümkündür Hattatlar ellerini tükürükleyerek veya yalayarak yanlışlarını düzelttiklerinden «mürekkep yalamak» deyimi ortaya çıkmıştır
Ahenin kalem: Demir kalem Bk Kalem
Ahmet Çoktan: Ebru sanatçımızdırBakınız geleneksel sanatlar/ebru/sanatçılar
Ahmet Zeki Yavaş: Hat sanatçımızdırBakınız geleneksel sanatlar/hat-tezhip/sanatçılar
Ak deri: Eskiden kâğıt yerine kullanılan ve üzerine yazı yazılan derilere verilen ad Koyun ve keçi derileri kuruduktan sonra kazınır Üzerine sert taş ile sürtülmek suretiyle, pürüzleri giderilerek, yazı yazmaya hazır hâle getirilirdi Papirüs denilen yapraklardan daha dayanıklı idi Uzun müddet kalması istenilen kitaplar bu deri üzerine yazılmıştır Tirşe adı da verilir Avrupalılar, daha çok Bergama'da yapıldığı için, Pergament (Parşömen) derler
Akkâse: Yazma eserlerde, vassale gibi ekleme biçiminde olmayıp, bir kâğıdın kenar ve orta kısımlarının ayrı renklerde boyanmasına ve bu şekildeki kenarı başka, ortası başka renkli kitaplara verilen ad
Âklâm: Kalemler: Bk Kalem Eskiler, altı daha sonra yedi ve en sonunda on iki türlü yazı olduğunu kabul ediyorlardı Bunların hepsine birden aklâm deniyordu
Aklâm-ı Sitte: Türkçesi «altı kalem» Farsçası «şeş kalem» Rika, muhakkak, sülüs, reyhanı, nesih, tevkî yazılarına toplu olarak verilen ad
Alikurna: Eskiden ve özellikle sülüs yazı için kullanılan kâğıtlardan birinin adı İtalya'da Livorno'da yapılan bu kâğıtta (A Ligorna) kelimesi, soğuk damga ile vurulduğunda «Alikurna» şeklinde yazılmıştır Battal ve evsat olarak iki boyu vardır Battal büyük, evsat ise eser-i cedid, kadardı Katlı olanlarına Çifte ali, renkli olanlarına ise Alikurna boyalısı denirdi Ahar, bu kâğıtlara da uygulanırdı
Alikurna boyalısı: Bk Alikurna
Aliye Tirkeş Göze: Tezhip sanatçımızdırBakınız geleneksel sanatlar/hat-tezhip/sanatçılar
Alparslan Babaoğlu: Ebru sanatçımızdırBakınız geleneksel sanatlar/ebru/sanatçılar
Alt bölüm: Fasıl Yazmalarda bölüm içinde yer alan küçük ayırımlardan her biri
Altı kalem: Bk Aklâm-ı sitte
Altın cetvel: Yazma sayfalarında metin çevresine çizilen altına cetveldir Bunlara siyah tahrir çekilir
Altın tabağı: Altın ezmeğe mahsus tabaklara denir Büyük ölçüdedirler Mertebanî tabaklar bu işe uygundur Ayrıca, bunlardan ufak ve ateşe dayanıklı kapların içine konan küçük tabaklara da altın tabağı denir
Altın tozu: Çoğunlukla fermanlarda kullanılan, altın tozundan yapılmış rıha verilen ad Ayrıca bk Rıh
Altın varak: İnce tirşeler arasında çekiçle do ve döve inceltilen altın levhaÂlara verilen ad iyi bir altın varak elde etmek için yaklaşık on bin çekiç darbesi gereklidir Yapıştırma levha hâlinde tezhip de kullanılırdı; Ciltlerde ise, meşinin üstüne yumurta akı sürüldükten sonra altın varak yapıştırılır, bunun üzerine istenilen yazı ile hazırlanan ısıtılmış kalıp basılmak suretiyle şekil verilirdi
Altın yaldız: Türk kitap kaplarında genellikle bütün yüzeyi kaplamaz Ya tezyin edilen kısımlar üzerindeki kabartma süslere, sarı ve yeşil olmak üzere iki renk yaldız sürülür; veya kabartmalar deri renginde bırakılıp zemin yaldızlanır Yaldız suyu yapmak için parmak ucu ile bir varak alınarak çukurca bir tabakta zamk-ı Arabî ve mumsuz balla birlikte ezilir, önce donuk çamur rengi olan altın mahlûlü, ezme sonucunda açılır ve altın rengini alır Bundan sonra tabağa yarıya kadar filtre olmuş su doldurulur, altının zamkı erir ve toz hâlinde altın tabağın dibine çöker Su boşaltılır Müzehhip, dipteki altın tozlarını jelatinli su ile ezerek fırça ile alıp işler Süzülen suda kalan yaldızdan zerefşan kâğıt yapmakta yararlanılır
Altlık: Hattatların, yazı yazarken kâğıtlarını üzerine koydukları destek Birçok kâğıt üst üste konur, alt ve üstüne tıraş edilmiş meşin, renkli kâğıt veya ebru yapıştırılarak altlık elde edilirdi Yumuşak ve sünger kâğıdına benzeyen ara kâğıtlar yapıştırılmaz, dört ucundan tıraş edilerek hepsi birden meşinle tutturulurdu Ara kâğıtlar 4-5 mm kalınlıkta olana kadar üst üste konmalıdır Üst ortası çiçekli veya manzaralı olan altlıklar da vardır Bunlar zamanın meşhur mücellit, müzehhip ve ressamlarına yaptırılırdı Meşhur mücellitler altlıklarına imza da koyarlardı Edirne işi bir altlıkta 1138 H/1769 M tarihiyle «Mehmed Vehbi” imzası görülmüştür Ayrıca, Ord Prof Dr A Süheyl Ünver'in notlarında, yazarken kâğıt kaymasın ve el kâğıdı kirletmesin diye üste katlanan bir kısmı da bulunan aldıklar olduğu belirtilmiştir
Alttan ayırma şemse: Klâsik ciltlerdeki, şemse türlerinden birinin adı Motifin zemini altınla doldurulmuş, motifler kabartma şeklinde üstte ve deri renginde bırakılmıştır Ayrıca bk Şemse
Ara süsler: Sayfaların metin aralarındaki boşluklarına yapılan süsler
Arabesk: Bk Girift
Aşki: Altının varak hâline getirilmesi işleminde kullanılan kuzu derilerinin kireçten çıkarıldıktan sonra etten ayrılan tarafının üzerinden yağlan ve fazlalıkları almak için yararlanılan iki kulplu bıçağın adı Bu şekilde haÂzırlanan derilerden tirşe ile zar yapılırdı
Atlama şiraze: Formaya dikilmeyerek yalnız yapıştırılmış olan şiraze Bunlar süs niteliğinde olup, formaya dikilen şiraze kadar sağlam olmadığından makbul değildi
Atlas çiçeği: Bk Sadberk
Avadanlık: Hattatlarla kâtiplerin yazı için kullandıkları araçlar Kalem, hokka, kalemtıraş, altlık, makta vb «Abadanlık» kelimesinden alınmıştır;
Ayak: Yazmalarda sayfa sırasını belirtmek amacıyla, bir sonraki sayfanın ilk harf veya kelimesi, bir önceki sayfanın alt köşesine yazılmıştır Bu yazıya ayak adı verilir Çoban, murakıb, müş’ir, müşîr, müşîre veya payende de denilir Ayrıca reddade (geri döndüren), müşahide (gözcü), ta'kibe (izleyen) ve garip kelimelerinin de bu anlamda kullanıldığı olmuştur
Ayırma rûmî: Bk Rûmî
Ayırma şemse: Ya şekiller ya da zemin altın ile doldurulmak suretiyle yapılan şemselere verilen ad Yapılış şekline göre alttan ayırma şemse veya üstten ayırma şemse adını alır
Aynalı yazı: Arap harfleriyle karşılıklı yazılan yazılar Harfler veya kelime yazıldıktan sonra simetriği de yazdırdı Çifte vav, çifte hu, aynalı Muhammed yazıları buna örnektir Müsenn yazı veya çift yazı da denir
Ayten Taşpınar: Suluboya sanatçımızdır
kaynak / Alpman sanat galerisi
__________________
Arkadaşlar, efendiler ve ey millet, iyi biliniz ki, Türkiye Cumhuriyeti şeyhler, dervişler, müritler, meczuplar memleketi olamaz En doğru, en hakiki tarikat, medeniyet tarikatıdır
|