Entomoloji Ders Notları

Aracbnida (=Aracbnoidea ) Sınıfı

Bu sınıfta hekimlik açısından önemli olan keneler, uyuz etkenleri, akrepler ve örümcekler bulunur Arachnida sınıfındaki artropodların erişkinlerinde 4 çift bacak bulunur Ayrıca antenleri ve kanatlan da bulunmadığı gibi vücutta baş ve thoraxın birleşmesiyle oluşmuş cephalothorax ve abdomen olmak üzere iki kısımdan oluşmuştur Yine arachnidlerde ağız organellerinin yan taraflarında cheliser adı verilen kesici organel bulunur Daha önce bahsedilen insecta sınıfındaki artropodların ise erişkinlerinde 3 çift bacak, anten, kanat ( bazılarında yok) bulunur, bunların vücutları üç parçalı olup, caput, tharox ve abdomenden oluşmuştur ve chelicer ( şelişer ) leri yoktur

Arachnida 'larda caput ve thoraxın birleşmesiyle oluşan cephalothoraxa “prosoma”, abdomene ise

" opisthosoma" adı verilir Prosoma' da iki kısma ayrılır Ağız organellerinin bulunduğu kısma "gnathosoma" ( = capitulum ) ve bacakların çıktığı kısma ise "podosoma" adı verilir Podosoma ve opisthosoma' dan meydana gelen yani bacakların çıktığı kısma ve abdomene birlikte "idiosoma"adı verılır Podosomada "propodosoma"( 1 ve 2çift bacaklar kısmı) ve "metapodosoma" (3 ve 4 çift bacaklar kısmı) olarak ikiye ayrılır Gnathosoma ve propodosoma'nın ikisine birden "proterosoma" metapodosoma ve opisthosoma'nın ikisine birden ise "hysterosoma"adı verilir Gnathosoma üzerinde makas şeklinde olan chelicerler, en önde bulanan ve bir çift bacak şeklinde görülen pedipalpler ve hypostom bulunur Chelicerler konak derisini delmeye ve kesmeye yarayan iki tane hareketli oluşumlardır Pedipalpler ise artropodun yiyeceğini yakalamasında ve dokunma duyusu olarak görev yaparlar Hypostom'un üzere dişler gibi oluşumlarla kaplıdır Bu yapıları ile konak derisine girdiği zaman geriye çekilmesini engeller ve konaktan kan emmeye yarayan bir oluşumdur

Erişkin arachnidlerde ve nymhlerde 4 çift bacak, larvalarında ise 3 çift bacak bulunur Bu sınıftaki türlerin tümü kanatsız artropodlardır Göz bazılarında vardır, bazı türlerde ise bulunmaz Göz eğer varsa basit göz biçimindedir Solunum genellikte trachealarla olur Ancak bunlar bir çift stigma ile dışarı açılırlar Çoğunlukla erkekleri dişilerinden küçüktür ve dorselden bakıldığında bazı türleri direkt olarak ayrılırlar, yani sexuel dimorfismus vardır Biyolojik gelişmelerinde erişkin -yumurta -larva -nymph -erişkin dönemleri görülür Yumurtadan çıkan larvalar erişkinlere genellikle benzerler Daha sonraki nymph dönemi ise sexuel organlarının olmayışı dışında erişkinlere benzemektedir Bu nedenle bu sınıftaki parazitlerin gelişmelerinde yarım metamorfoz (= hemimetabola ) görülür Sindirim kanalları birtakım divertiküllere ve kollara ayrılmıştır Bu özelikleri ilede gıda deposu olarak görev yaptıkları gibi sindirim bezi olarakta fonksiyon yaparlar

Arachnida Sınıfının Sınıflandırılması

Bu sınıf altında üç önemli takım bulunur Bunlar,

Order: Scorpionidea (=akrepler )

Order: Araneidea ( = örümcekler )

Order: Acarina (=kene, uyuz etkenleri ve diğer akarlar)

Order: Scorpionidea

Akreplerde vücut yapıları cephalo- thorax ve abdomen şeklindedir Vücudun ön tarafında ve ağzın iki yanında bir çift chelicer ve onun gerisinde yine bir çift pedipalpleri bulunur Pedipalpler makas şeklinde tutucu organellerdir Bunların gerisinde ise 4 çift bacak vardır Abdomenleri ise preabdomen ve postabdomen olmak üzere iki kısımdan oluşmuştur Bunlardan preabdomen geniş yapıda olup, 7 segmentlidir Postabdomen ise daha ince yapılı olup, 6 segmentden meydana gelmiştir Kuyruk adıda verilen postabdomenin son halkası yuvarlağımsıdır ve uç kısmında zehir bezesini taşıyan bir iğne ( telson) bulunur Akreplerin büyüklüğü 3 cm' den 8 cm 'ye kadar değişir Vücudun en geniş yeri 1 cm, en dar yeri ise kuyruk kısmı olup, 3 -4 mm'dir Renkleri siyah, solgun sarı, kahverenkli ve bazen yeşil renkli olabilir Akreplerde vücut segmentasyon gösterir ve bunlarda dimorfismus yoktur

Scorpionidea 'lar sıcak ve kurak bölgelerde bulunurlar Gececi parazitler olup, gündüzleri duvar ve tahta çatlakları arasında, kuytu yerlerde saklanırlar Dişileri ovipardır Ancak genellikle ovovivipardırlar Yani uterusta şekillenen yumurtalar içinde gelişen yavrular çıkar Akreplerin son halkasının uç kısmında bulunan iğne zehir bezeleri ile bağlantılıdır Bu iğne ile bir canlıya soktuğunda zehiri derhal boşaltır Zehirin felç edici etkisi vardır Akrepler genellikle evlere girerler Tropikal bölgelerde yaşayan bazı türleri insan ve hayvanlar için çok zehirli olup, ölümlere yol açabilirler Akrepler kanivor artropodlardır, gıdalarını pedipalplerindeki kıskaçları ile yakalarlar Bazı akrep türleri konaklarını soktukları yerlerde sadece lokal olarak şişliklere ve ağrılara neden olduğu halde, çok zehirli olan türleri sinir sistemi bozukluklarına, konvulsiyonlara, solunum güçlüğü ve kalpte bozukluklara neden olurlar Akrep zehirlemesine scorpionismus ( = skorpionizm ) adı verilir Zehirlenmelerin tedavisinde en iyi yol özel antitoksin akrep serumu kullanılmasıdır

Order: Araneidea

Örümceklerde vücut cephalo-thorax ve abdomenden oluşmuştur Abdomende segmentasyon gözükmez ve bir boğumla cephalothorax'dan ayrılmıştır Ağızlarının yan tarafında iki eklemli ve nihayeti bir iğne ile sonlanmış olan chelicerleri vardır Bunlar zehir bezeleri ile irtibatlıdır Zehir

iğneleri vasıtası ile canlı artropodları ısırır, zehirini akıtarak daha sonrada yerler Pedipalpleri duyu organı olarak görev yaparlar ve ergin erkeklerde çiftleşmeye hizmet ederler Bazı türlerinde dimorfismus görülür ve dişileri erkeklerinden biraz daha büyük olup, abdomenleri daha yuvarlaktır Örümceklerin bazıları toprak altında bazılarıda taşların altında ve ağaç kovuklarında yaşarlar Çoğalmaları akrepler gibidir

Araneidea takımında bulunan bazı örümcek türleri insan ve hayvanlarda zehirleyici etki gösterir Bu canlılarda ağır hastalıklar ve ölümlere yol açabilirler Bunların toxinleri bir neurotoxin olup, özellikle merkezi sinir sitemini etkilerler Bazı türleri ise lokal nekrozlara neden olurlar Zehirli olan cinsleri; Latrodectus ve Loxosceles' dir Bu örümcek cinslerinin chelicerleri ile insan ve hayvanların derilerini delerek dokulara zehir akıtmaları sonucu oluşan yerel nekroz ve genel belirtilerle karekterize olan artropod zehirlenmesine “araneismus" yada örümcek ağılaması (=örümcek zehirlenmesi) adı verilir Latrodectus cisindeki türlerin sokması sonucu zehiri merkezi sinir sitemini etkiler ve sistemik belirtilere yol açar Buna "Latrodectismus" yada sistemik araneismus (sistemik arachnidismus) denir Latrodectus'ların dişisi 10-20 mm, erkeği ise 4-7 mm büyüklüğündedir Siyah renklidirler Abdomen üzerinde kırmızı benekler bulunur Bunlar kuru ve çorak yerlerde, duvar çatlaklarında, ağaç kovuklarında ve kemirgen yuvalarında yaşarlar Bu türlerin dişileri çiftleştikten sonra erkeğini öldürdüğü için bunlara kara dul adıda verilmektedir Loxosceles türlerinin sokması sonucu hemoliz oluşur ve ısırılan yerde nekroz meydana gelir, ortaları düşer ve yerlerinde yaralar oluşur Bu türlerden ileri gelen zehirlenmede lokal reaksiyonlar oluşur Bu nedenle bu türlerin oluşturduğu zehirlenmeye "Loxoscelismus" ya da nekrotik araknidizm adı verilir Loxosceles türleri sarı esmer renkte olup, bunlar genellikle evlerde, karanlık ve nemli yerlerde yaşarlar İnsanları yüzünden, boynundan, omuz yada kolundan sokarlar Sokulan yerde önce şişlik, içleri kanla dolu kabarcıklar daha sonrada nekrozlar oluşur Örümcek sokmalarında ilk yardım olarak önce zehir emilir, sokulan yer kanatılır, bölge üstten sıkılır ve kan emilerek tükürülür Yara amonyak yada potasyum permanganat ile yakılır Serumlar verilir

Order: Acarina

Bu takımda keneler ve uyuz etkenleri başta olmak üzere hekimlik yönünden önemli olan ektoparazitler bulunmaktadır Acarina takımında bulunan artropodları inceleyen bilim dalına " akaroloji" adı verilir Acarina takımındaki türlerin vücutları iki kısımdan oluşmuştur Bunlar capitulum ( gnathosoma ) ve idiosoma' dır Hatta bazı türlerde vücutları tek parçalı gibidir Bu artropodların vücutlarında segmentasyon yoktur veya çok belirsizdir Ağız organelleri besinleri yakalamaya yarayan bir çift pedipalp, kesici bir çift chelicer ve bunlar arasında sokmaya yarayan bir adet hipostom (rostellutrı)' dan ibarettir Erişkinlerinde ve nymph'lerinde 4 çift, larvalarında ise 3 çift bacak bulunur Erkek ve dişiler arasında sexuel dimorfismus vardır

Acarina 'larda solunum trachealarla olur yada bütün vücut yüzeyinden olur Sinir sistemleri basittir ve göz bazılarında vardır Bu gruptaki parazitler deri hastalıklarına (uyuz) neden olmaları ve birçok enfeksiyon etkenlerine vektörlük yapmaları (keneler) yönünden büyük önem taşırlar Acarina takımında 6 alttakım bulunur Bunlar;

l-Suborder : Metastigmata

2-Suborder : Mesostigmata

3-Suborder : Prostigmata

6-Suborder : Holothyroidea

4-Suborder : Astigmata

5-Suborder : Nostostigmata

6-Suborder : Holothyroidea

Bunlardan son iki alttakımın ekonomik önemleri yoktur İlk 4 alttakım özellikle Veteriner Hekimlik yönünden önemli olan artropodları içerir

Suborder : Metastigmata

Bu alttakımda keneler yer alır Stigmaları 4 veya 3 coxae'nın hemen yanında yada arkasında bulunur Acarina takımının genel özelliklerini taşırlar Hipostomları üzerinde uçları geriye dönük olan dişler bulunur Vücutları yekpare bir kese şeklinde olup, gnathosoma ve idiosomadan ibarettir Larvalarında 3 çift, nymph ve erişkinlerinde 4 çift bacak bulunur Nimfler olgunlarından genital organlarının olmayışı ile ayrılırlar Erişkin ve doymuş bir dişi kenenin uzunluğu 2 cm'ye kadar ulaşabilir Bu alt tabında Ixodidae ve Argasidae aileleri vardır

Familya: lxodidae ( Sert keneler veya mera keneleri)

Bu ailede bulunan artropodlar mera keneleridir Bu kenelerde vücut yapısı"capitulum ve idiosomadan oluşmuştur İlk bakışta erkek ve dişi keneler birbirlerinden kolaylıkla ayrılırlar Yani sexuel dimorfısmus vardır Erkekleri dişilerinden daha küçüktür ve bütün vücutları kitin tabakası ile örtülüdür Kenelerin dorsalinde bulunan bu sert kitini plaka scutum adını alır Scutum erkeklerde vücudun bütün dorsal kısmını kaplarken, dişilerde, nymph ve larvalarda capitulum'un arkasında ve vücut dorsalinde küçük bir yaka şeklindedir Ağız organelleri capitulum 'un ön tarafında yer almıştır Capitulum; basis capituli ve bundan çıkan bir çift chelicer, chelicer kılıfı, hipostom ve bir çift palpden oluşmuştur Chelicerler hypostomu üstten örterler ve deriyi kesmeye, delmeye yararlar Chelicerler tarafından açılan deriye chelicerler ve hypostom birlikte girer ve daha sonra hipostom üzerindeki küçük dişcikler geriye doğru açılarak hipostomun deriden çıkması önlenir Hypostom kenenin konaktan kan emmesini sağlayan organeldir Chelicer'lerin yan taraftarında his organeli olarak görev yapan bir çift palp bulunur Başın arkasında ve vücudun kenar kısmında bazı türlerde bir çift göz mevcuttur Gözler scutumun marginal kenarına bitişik yer alırlar lxodidlerin bazı türlerinde göz bulunmaz Vücudun ventralinde ise bacaklar, ön tarafta genital delik, arka tarafta anüs, çeşitli oluklar, stigmalar ve erkeklerde kitinsel plaklar bulunur

Bacaklar sırası ile coxae, trochanter, femur, tibia, pretarsus ve tarsus'dur Tarsus'un uç kısmında iki adet tırnak bulunur Tırnakların ventral yüzünde ise disk şeklinde düz yüzeylere tutunmaya yarayan pulvillum vardır Genital delik median hat üzerinde ve ikinci coxaların ön kenarı hizasında olup, enine bir yarık şeklindedir Nymph 'lerde genital delik kapalı olduğu halde larvalarda henüz şekillenmemiştir Anüs vücudun arkasında yer alır ve çeşitli plaklarla kuşatılmıştır Stigmalar 4 coxanın arkasındadır ve larvalarda bulunmaz Bunlarda solunum vücut yüzeyi ile olur Ixodidlerin bazı türlerinde scutumun üzeri adeta nakışla işlenmiş gibi süslüdür Yine bazı türlerin vücudunun arka kenar kısımlarında festoons (festum) adı verilen oluşumlar vardır Bu ailedeki keneler vücutlarının dorsalinde kitini sert bir plaka taşımalarından dolayı “sert keneler" veya biyolojilerini merada geçirdiklerinden dolayıda "mera kenelerı" olarak adlandırılırlar Mera kenelerinin erkekleri en fazla 3-4 mm büyüklüğünde olduğu halde, dişileri kan emdiklerinde 1 cm büyüklüğüne ulaşırlar Dişilerde scutum önde bir yaka şeklindedir Vücudun geri kalan kısmı deri ile kaplıdır Bundan dolayı dişiler fazla miktarda kan emebilirler Erkeklerde ise bütün vücut kitinle kaplandığı için çok az miktarda kan emerler ve vücut genişleme göstermez

Keneler sexuel olarak çoğalırlar Genital organlar dişilerde 2 adet ovaryum, uterus ve genital deliğe açılan vajinadan ibarettir Ovaryum bir çok yerlerde kör keseler halinde olan sindirim kanalı ile ilişki halindedir Bu durum kan parazitleri ile enfekte kenelerin bu parazitleri sindirim kanalından ovaryuma ve oradanda yumurtalara geçirebilmesi bakımından önem taşır Erkeklerde genital organlar bir çift testis ve genital deliğe açılan vasa deferensden oluşmuştur Keneler bütün hayatları boyunca kan emmek zorunda olan artropodlardır Sindirim sistemleri hipostomdan başlar ve bir çok kör keseler halinde bağırsaklarla devam eder

Ixodidae ailesindeki kenelerin biyolojileri

Mera keneleri ilkbahar sonlarından başlar ve sonbahar sonlarına kadar aktivite gösterirler Hayvanlarda kulak içi, kulak kepçesi, yüz, karın altı, perianal bölge ve bazende vücudun diğer kısımlarında yerleşirler Erkek ve dişiler genellikle bir arada bulunurlar ve çoğunlukla kopulasyon kan emme esnasında olur Erişkin dişi keneler yumurtalarını toprak veya meraya bırakırlar Daha çok çatlak ve yarıklara, taş altlarına ve ağaç oyuklarına bırakırlar Yumurtalar kahverenginde ve oval şekildedirler Türlere ve kan emmelerine göre değişmek üzere 2-18 bin yumurta bırakırlar Yumurtlama vücudun ventral ön tarafında bulunan genital delikte olur ve bunlar yapışkan bir madde ile birbirlerine yapıştırıldıklarından bir yumurta kitlesi şeklindedirler Erişkin dişi bir kere yumurtlar ve daha sonra kuru bir hal alır ve ölür

Yumurtadan çıkan larvalar (uygun ısı ve rutubette türlere göre değişmek üzere 3-7 günde larvalar çıkar) çayır ve otların üst kısımlarına tırmanarak, ön ayakları ile o yörede bulunan konaklara tutunurlar Kenelerde her türün seçtiği konak türleri varsada, aç kaldıklarında başka konaklardanda beslenebilirler

Konağa tutunan larvalar kan emerek doyarlar ve gömlek değiştirerek nymph safhasına geçerler Nymph 'ler kan emerek gömlek değiştirirler ve bunlardanda erişkinler oluşur Erişkin keneler kan emdikten sonra çoğunlukla konak üzerindeyken çiftleşme olur Kopulasyondan hemen sora erkekler yere düşer ve ölür Döllenmiş dişi kene ise kan emer, doyar ve toprağa düşerek yumurtlar ve ölür