1. Dönemlerine Göre Şanlıurfa Camileri

**Prof. Dr. Sinsi** · 10-14-2012

a

Circis Peygamber (Peygamberler) Camii

Yeni Hal civarındaki bu camiin yerinde 5

yüz*yılda Piskopos Hiba tarafından yaptırılan "Şehit Sergius Kilisesi" bulunuyordu

Daha sonraları bu kilise Aziz Sergius ve Aziz Şem'un adını aldı

Surların dışında bulunması nedeniyle şehri fethe*demeyenlerin saldırılarına hedef olan bu kilise 503 ve 580 yıllarında iki kez Sâsâniler tarafından yıkıldı

8

Yüzyılda Abbâsi Halifesi Cafer el-Mansur'un 11

yüzyılda da Selçuklular'ın şehri kuşatmaları sıra*sında zarar gördü

Bu kilise aynı adı taşıyan Nimetullah Camii'nin yerinde bulunan Aziz Sergius Kilisesi ile karıştırılmamalıdır

İkinci Aziz Sergius Kilisesi Rızvaniye Camii yerindeki Aziz Toma Kilisesi örneğine göre daha sonra inşa edil*miştir

Aziz Sergius-Aziz Şem'un Kilisesi yıkılınca ye*rine bugün cami olarak kullanılan Şehit Aziz Circis adında bir kilise inşa edildi

Prof

J

B

Segal tarafın*dan 1971 yılında Circis Peygamber Camii'nde bulu*narak Şanlıurfa Müzesi'ne getirilen Süryânice bir kitabede şunlar yazılıdır:

"Yakubi Patriği Aziz İgnatius 1869 (m

1558) yı*lında Allah'ın izniyle oraya geldi

O Petrus ve Paulus'un 29 Haziran'daki büyük yortusunda bu Aziz Circis Kilisesi'nde taşın ve kutsanmış yağın it*hafıyla vaftizi yeniledi

Saf kutsanmış yağın takdis merasimi esnasında bir mûcize meydana geldi

Su sarnıcındaki (su) kilisenin avlusundaki vaftiz kur*nasına sıçradı

Bu harika (olay) bütün insanlar ve Hıristiyanlar tarafından görüldüğünde (onlar) se*vindiler ve bağırarak Elhamdülillah dediler

"

Cami hariminin doğu kesiminde yer alan paye*lerin güneyde olanında Süryânice kuzeyde ola*nında ise Arapça birer kitabe mevcuttur

İkisi de aynı tarihte yazılmış olan bu kitabelerden Süryânice olanında: "Bu Şehit Aziz Circis Kilisesi 2156 Yunan yılında (m

1844) Antakya Piskoposluğu'nun Patriği Elias II

Aryana adındaki Aziz İgnatius'un günlerinde ve Urfa Piskoposluğu'nda oturan Kudüslü Abraham'ın günlerinde M'nin ilgisiyle Merhum Hacı Monufar'ın oğlu A

tho ve dindar Süryâni halkın katılımıyla yapılmıştır

Allah onların ecirlerini adil ve sadıklarla kabul etsin amen ve amin

" denilmektedir

Kuzeydeki payede yer alan Arapça kitabede ise şöyle yazılıdır: "Bu kilise zamanın sultanlarının genç sultanı İslâm dininin yardımcısı Sultan ve Hakan Abdülmecid Han'ın iradesiyle - Allah onun mülkünü sürekli etsin-; himmet sahibi Müşir-i Ekrem Salih Vechi Paşa zamanında - Allah onun dostluğunu devam ettirsin - ve Kaymakam daire*sinin vekili Bahri Paşa'nın kaymakamlığı zama*nında - Allah onun ikbalini arttırsın - ve Çerkez Hüseyin Ağa'nın memuriyetiyle- Allah onun kad*rini arttırsın - 1260 yılı Recep ayında (Temmuz 1844) tamamlanmıştır

"

Harime giriş kapısı yanındaki mermer kitabede bu kilisenin Çarhoğlu Muhammed tarafından h

1385 (m

1965) yılında camiye çevrildiği yazılıdır

Camiye çevirme işlemi esnasında kilisenin planı aynen muhafaza edilerek sadece kuzey cepheye 3 gözlü son cemaat yeri ve minare eklenmiştir

Yapı apsise dikey üç nefli bazilikal bir plan gös*terir

Nefler sekizgen üçer paye ile birbirinden ay*rılmıştır

her nef doğu batı istikametinde dörder çapraz tonozla örtülüdür

Yapının batısında her biri üçer çapraz tonozla örtülü iç ve dış narthex bulu*nur

Cami mekânına bitişik olan iç narthexin üze*rinde gynakaion kısmı (kadınlar mahfili) yer alır

b

Fırfırlı Camii

Vali Fuat Bey Caddesi (Yeni Yol) üzerinde yer alan ve halk arasında "Fırfırlı Kilise" olarak anılan bu yapının esas adı "Oniki Havari Kilisesi" olup ki*tabesi bulunamadığından inşa tarihi bilinmemekte*dir

Yapı apsise dikey üç nefli bazilikal planlıdır

Orta nef dört tromplu kubbe yan nefler dörder çapraz tonozla örtülüdür

Yan neflere nazaran daha geniş tutulan orta nefin girişten itibaren üçüncü kubbesinin kasnağı 24 adet pencerelidir

Yapıdaki kubbe ve tonozlar ortada bazalt taşından yapılmış mukarnas başlıklı yuvarlak sütunlara yanlarda du*vara bitişik olarak kesme taştan yapılmış yarım sü*tunlara otururlar

Yarım sütunlar dış cephelerde de birer dekorasyon unsuru olarak görülür

Apsis camiye çevrilme işlemi sırasında dolduru*larak pencereye dönüştürülmüştür

Apsisi ve iki yanında yer alan pastoforion hücreleri dışarıdan çıkıntı halindedir

Batı cephedeki giriş kapısı içeri*den yarım kubbeli dış cepheden sivri kemerli olup pembe mermer taşından yapılmıştır

Kapının üze*rinde Dabbakhâne Camii'ndeki mükebbireyi andırır biçimde üç cepheli ve üç pencereli bir balkon bulu*nur

Urfa'daki diğer kiliselerde rastladığımız nart*hex ve gynakaion bölümleri bu yapıda yoktur

Yapının özellikle batı cephesindeki ve köşe kule*lerindeki muhteşem taş işçiliği dikkat çekicidir

Kilise camiye çevrilirken güneydeki pencereler*den biri mihrap haline getirilmiş ve güney duvarın ortasında bulunan yarım sütunun önüne taş minber yapılmıştır

Mihrap üzerinde yer alan kitabedeki tarihten kilisenin h

1376 (1956) tarihinde camiye çevrildiği anlaşılmaktadır

Kilise camiye çevrilme*den önce bir süre cezaevi olarak da kullanılmıştır

c

Selahaddin Eyyûbi Camii

Vali Fuat Bey Caddesi (Yeniyol) üzerindeki bu yapının yerinde 457 yıllarında Piskopos Nona tara*fından yaptırılan aynı zamanda Adalet Sarayı ola*rak da kullanılan ve kırmızı renkteki 32 adet mer*mer sütunuyla ünlü Vaftizci Aziz Yahya Kilisesi bulunmaktaydı

Restore edilerek Selahaddin Eyyûbi Camii'ne dönüştürülen bugünkü mevcut yapının adı geçen geçen kilise üzerine 18

yüzyıl başlarında inşa edildiği tahmin edilmektedir

Yapı 19

yüzyıl başlarında restorasyon görmüş ve batı cephesinde değişiklikler yapılmıştır

Doğu batı istikametinde apsise dikey üç nefli bazilika plana sahip yapıdaki nefler normal Hellenistik bazikalarda olduğu gibi sütunlarla bir*birlerinden ayrılırlar

Boydan boya tek beşik to*nozla örtülü nefler dışardan düz damlıdır

Orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksekçedir

Binanın batıda yer alan giriş cephesindeki yedi gözlü dış narthex kısmının tonozları yanlarda paye*lere ortada yuvarlak iki sütuna oturur

Dış narthe*xin tekrarı durumunda olan için narthexin tonozları altı yuvarlak sütuna oturmaktadır

İç narthexin sa*ğında ve solunda yer alan kapılar yan bahçelere açılmaktadır

Her iki narthexin üzerinde gynakaion (kadınlar mahfili) kısmı yer almaktadır

Yan neflerdeki büyük pencerelerin pahlarında birbirine dolanmış yılan (ejder) kabartmaları orta apsisin yanlarında yer alan yarım sütunların başlık*larındaki haç taşıyan melek ve kuş figürleri ile (bu figürler yapının camiye dönüştürülmesi esnasında sıva ile kapatılmıştır) giriş cephesi orta kemerindeki taş süslemeler dışında yapıda başka süsleme yok*tur

Pencere pahlarındaki dolanmış yılan kabartma*larının benzeri 1736 tarihli Rızvaniye Camii'nin iç kapısı yanlarında da tekrarlanmıştır

B- TÜRBELER

1

Çift Kubbe

Şanlıurfa kalesinin doğusundaki mezarlık alanda bulunan bu iki mezar anıtı halk arasında "Çift Kubbe" adıyla anılmakta ve kimler için yaptı*rıldıkları bilinmemektedir

Altı ayak üzerine oturan tek kubbeli açık kümbetler tarzındaki her iki mezar anıtı şekil bakımından Şanlıurfa'daki birçok tür*beye örnek olmuştur

Bu kubbelerden dolayı mezarlık alana "Çift Kubbe Aile Mezarlığı" ismi de verilmiştir

2

Seyyid Maksud oğlu Seyyid Hacı Ali Türbesi

Harran Kapı Mezarlığı içersinde yer alan bu türbe halk arasında "Kral kızı" türbesi olarak ta*nınmakta ve bununla ilgili bir efsane anlatılmakta*dır

(Bkz: Efsaneler "Kral Kızı Efsanesi" s

) Kesme taş*lardan sekizgen planlı ve tek kubbeli ola*rak inşa edilmiştir

Kitabesinde şöyle yazılıdır: "Bu mezar seyyidler seyyidi iyilik ve gü*zellikler ba*bası Seyyid Maksud oğlu Seyyid Hacı Ali'nindir

Allah'ın rahmetine kavuştuğu Rebiülevvel 1003 (Kasım 1594) tarihinde burası bina edilmiştir

"

Türbede Seyyid Ali'den başka 1876'da vefat eden Kadiri Şeyhi Hacı Mustafa Efendi iki oğlu bir kızı ve 1969'da vefat eden Şeyh Hüseyin'e ait olmak üzere toplam 6 mezar bulunmaktadır

3

Şeyh Mesud Türbesi

Şanlıurfa'daki türbelerin en eski tarihlisi olan bu yapı aslında dört eyvanlı kapalı Selçuklu medrese*leri tarzında inşa edilmiş bir medrese yapısıdır

Doğudaki eyvanın alt kısmındaki odada Şeyh Mesud'un mezarı eyvan içersinde de sandukası bulunmaktadır

Yapının 100 metre kadar batısında bulunan bir sarnıcın yanındaki kaya üzerine yazılmış Arapça kitabede şunlar yazılıdır: "Bu sarnıc Nişaburlu Said Hengel'in oğlu Mesud tarafından 10 Receb 579 (m

30 Ekim 1183) tarihinde oyulmuştur

Kim Allah'ı yardıma çağırırsa Allah ona ve bütün müslüman*lara yardım ve merhamet etsin

"

Mimari özelliklerine dayanarak türbe ve medre*senin de aynı tarihlerde yaptırıldığını söylemek mümkündür

10-14-2012	#2
Prof. Dr. Sinsi	1. Dönemlerine Göre Şanlıurfa Camileri a Circis Peygamber (Peygamberler) Camii Yeni Hal civarındaki bu camiin yerinde 5 yüzyılda Piskopos Hiba tarafından yaptırılan "Şehit Sergius Kilisesi" bulunuyordu Daha sonraları bu kilise Aziz Sergius ve Aziz Şem'un adını aldı Surların dışında bulunması nedeniyle şehri fethedemeyenlerin saldırılarına hedef olan bu kilise 503 ve 580 yıllarında iki kez Sâsâniler tarafından yıkıldı 8Yüzyılda Abbâsi Halifesi Cafer el-Mansur'un 11 yüzyılda da Selçuklular'ın şehri kuşatmaları sırasında zarar gördü Bu kilise aynı adı taşıyan Nimetullah Camii'nin yerinde bulunan Aziz Sergius Kilisesi ile karıştırılmamalıdır İkinci Aziz Sergius Kilisesi Rızvaniye Camii yerindeki Aziz Toma Kilisesi örneğine göre daha sonra inşa edilmiştir Aziz Sergius-Aziz Şem'un Kilisesi yıkılınca yerine bugün cami olarak kullanılan Şehit Aziz Circis adında bir kilise inşa edildi Prof JB Segal tarafından 1971 yılında Circis Peygamber Camii'nde bulunarak Şanlıurfa Müzesi'ne getirilen Süryânice bir kitabede şunlar yazılıdır: "Yakubi Patriği Aziz İgnatius 1869 (m 1558) yılında Allah'ın izniyle oraya geldi O Petrus ve Paulus'un 29 Haziran'daki büyük yortusunda bu Aziz Circis Kilisesi'nde taşın ve kutsanmış yağın ithafıyla vaftizi yeniledi Saf kutsanmış yağın takdis merasimi esnasında bir mûcize meydana geldi Su sarnıcındaki (su) kilisenin avlusundaki vaftiz kurnasına sıçradı Bu harika (olay) bütün insanlar ve Hıristiyanlar tarafından görüldüğünde (onlar) sevindiler ve bağırarak Elhamdülillah dediler" Cami hariminin doğu kesiminde yer alan payelerin güneyde olanında Süryânice kuzeyde olanında ise Arapça birer kitabe mevcuttur İkisi de aynı tarihte yazılmış olan bu kitabelerden Süryânice olanında: "Bu Şehit Aziz Circis Kilisesi 2156 Yunan yılında (m 1844) Antakya Piskoposluğu'nun Patriği Elias II Aryana adındaki Aziz İgnatius'un günlerinde ve Urfa Piskoposluğu'nda oturan Kudüslü Abraham'ın günlerinde M'nin ilgisiyle Merhum Hacı Monufar'ın oğlu Atho ve dindar Süryâni halkın katılımıyla yapılmıştır Allah onların ecirlerini adil ve sadıklarla kabul etsin amen ve amin" denilmektedir Kuzeydeki payede yer alan Arapça kitabede ise şöyle yazılıdır: "Bu kilise zamanın sultanlarının genç sultanı İslâm dininin yardımcısı Sultan ve Hakan Abdülmecid Han'ın iradesiyle - Allah onun mülkünü sürekli etsin-; himmet sahibi Müşir-i Ekrem Salih Vechi Paşa zamanında - Allah onun dostluğunu devam ettirsin - ve Kaymakam dairesinin vekili Bahri Paşa'nın kaymakamlığı zamanında - Allah onun ikbalini arttırsın - ve Çerkez Hüseyin Ağa'nın memuriyetiyle- Allah onun kadrini arttırsın - 1260 yılı Recep ayında (Temmuz 1844) tamamlanmıştır" Harime giriş kapısı yanındaki mermer kitabede bu kilisenin Çarhoğlu Muhammed tarafından h 1385 (m 1965) yılında camiye çevrildiği yazılıdır Camiye çevirme işlemi esnasında kilisenin planı aynen muhafaza edilerek sadece kuzey cepheye 3 gözlü son cemaat yeri ve minare eklenmiştir Yapı apsise dikey üç nefli bazilikal bir plan gösterir Nefler sekizgen üçer paye ile birbirinden ayrılmıştır her nef doğu batı istikametinde dörder çapraz tonozla örtülüdür Yapının batısında her biri üçer çapraz tonozla örtülü iç ve dış narthex bulunur Cami mekânına bitişik olan iç narthexin üzerinde gynakaion kısmı (kadınlar mahfili) yer alır b Fırfırlı Camii Vali Fuat Bey Caddesi (Yeni Yol) üzerinde yer alan ve halk arasında "Fırfırlı Kilise" olarak anılan bu yapının esas adı "Oniki Havari Kilisesi" olup kitabesi bulunamadığından inşa tarihi bilinmemektedir Yapı apsise dikey üç nefli bazilikal planlıdır Orta nef dört tromplu kubbe yan nefler dörder çapraz tonozla örtülüdür Yan neflere nazaran daha geniş tutulan orta nefin girişten itibaren üçüncü kubbesinin kasnağı 24 adet pencerelidir Yapıdaki kubbe ve tonozlar ortada bazalt taşından yapılmış mukarnas başlıklı yuvarlak sütunlara yanlarda duvara bitişik olarak kesme taştan yapılmış yarım sütunlara otururlar Yarım sütunlar dış cephelerde de birer dekorasyon unsuru olarak görülür Apsis camiye çevrilme işlemi sırasında doldurularak pencereye dönüştürülmüştür Apsisi ve iki yanında yer alan pastoforion hücreleri dışarıdan çıkıntı halindedir Batı cephedeki giriş kapısı içeriden yarım kubbeli dış cepheden sivri kemerli olup pembe mermer taşından yapılmıştır Kapının üzerinde Dabbakhâne Camii'ndeki mükebbireyi andırır biçimde üç cepheli ve üç pencereli bir balkon bulunur Urfa'daki diğer kiliselerde rastladığımız narthex ve gynakaion bölümleri bu yapıda yoktur Yapının özellikle batı cephesindeki ve köşe kulelerindeki muhteşem taş işçiliği dikkat çekicidir Kilise camiye çevrilirken güneydeki pencerelerden biri mihrap haline getirilmiş ve güney duvarın ortasında bulunan yarım sütunun önüne taş minber yapılmıştır Mihrap üzerinde yer alan kitabedeki tarihten kilisenin h 1376 (1956) tarihinde camiye çevrildiği anlaşılmaktadır Kilise camiye çevrilmeden önce bir süre cezaevi olarak da kullanılmıştır c Selahaddin Eyyûbi Camii Vali Fuat Bey Caddesi (Yeniyol) üzerindeki bu yapının yerinde 457 yıllarında Piskopos Nona tarafından yaptırılan aynı zamanda Adalet Sarayı olarak da kullanılan ve kırmızı renkteki 32 adet mermer sütunuyla ünlü Vaftizci Aziz Yahya Kilisesi bulunmaktaydı Restore edilerek Selahaddin Eyyûbi Camii'ne dönüştürülen bugünkü mevcut yapının adı geçen geçen kilise üzerine 18 yüzyıl başlarında inşa edildiği tahmin edilmektedir Yapı 19 yüzyıl başlarında restorasyon görmüş ve batı cephesinde değişiklikler yapılmıştır Doğu batı istikametinde apsise dikey üç nefli bazilika plana sahip yapıdaki nefler normal Hellenistik bazikalarda olduğu gibi sütunlarla birbirlerinden ayrılırlar Boydan boya tek beşik tonozla örtülü nefler dışardan düz damlıdır Orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksekçedir Binanın batıda yer alan giriş cephesindeki yedi gözlü dış narthex kısmının tonozları yanlarda payelere ortada yuvarlak iki sütuna oturur Dış narthexin tekrarı durumunda olan için narthexin tonozları altı yuvarlak sütuna oturmaktadır İç narthexin sağında ve solunda yer alan kapılar yan bahçelere açılmaktadır Her iki narthexin üzerinde gynakaion (kadınlar mahfili) kısmı yer almaktadır Yan neflerdeki büyük pencerelerin pahlarında birbirine dolanmış yılan (ejder) kabartmaları orta apsisin yanlarında yer alan yarım sütunların başlıklarındaki haç taşıyan melek ve kuş figürleri ile (bu figürler yapının camiye dönüştürülmesi esnasında sıva ile kapatılmıştır) giriş cephesi orta kemerindeki taş süslemeler dışında yapıda başka süsleme yoktur Pencere pahlarındaki dolanmış yılan kabartmalarının benzeri 1736 tarihli Rızvaniye Camii'nin iç kapısı yanlarında da tekrarlanmıştır B- TÜRBELER 1 Çift Kubbe Şanlıurfa kalesinin doğusundaki mezarlık alanda bulunan bu iki mezar anıtı halk arasında "Çift Kubbe" adıyla anılmakta ve kimler için yaptırıldıkları bilinmemektedir Altı ayak üzerine oturan tek kubbeli açık kümbetler tarzındaki her iki mezar anıtı şekil bakımından Şanlıurfa'daki birçok türbeye örnek olmuştur Bu kubbelerden dolayı mezarlık alana "Çift Kubbe Aile Mezarlığı" ismi de verilmiştir 2 Seyyid Maksud oğlu Seyyid Hacı Ali Türbesi Harran Kapı Mezarlığı içersinde yer alan bu türbe halk arasında "Kral kızı" türbesi olarak tanınmakta ve bununla ilgili bir efsane anlatılmaktadır (Bkz: Efsaneler "Kral Kızı Efsanesi" s) Kesme taşlardan sekizgen planlı ve tek kubbeli olarak inşa edilmiştir Kitabesinde şöyle yazılıdır: "Bu mezar seyyidler seyyidi iyilik ve güzellikler babası Seyyid Maksud oğlu Seyyid Hacı Ali'nindir Allah'ın rahmetine kavuştuğu Rebiülevvel 1003 (Kasım 1594) tarihinde burası bina edilmiştir" Türbede Seyyid Ali'den başka 1876'da vefat eden Kadiri Şeyhi Hacı Mustafa Efendi iki oğlu bir kızı ve 1969'da vefat eden Şeyh Hüseyin'e ait olmak üzere toplam 6 mezar bulunmaktadır 3 Şeyh Mesud Türbesi Şanlıurfa'daki türbelerin en eski tarihlisi olan bu yapı aslında dört eyvanlı kapalı Selçuklu medreseleri tarzında inşa edilmiş bir medrese yapısıdır Doğudaki eyvanın alt kısmındaki odada Şeyh Mesud'un mezarı eyvan içersinde de sandukası bulunmaktadır Yapının 100 metre kadar batısında bulunan bir sarnıcın yanındaki kaya üzerine yazılmış Arapça kitabede şunlar yazılıdır: "Bu sarnıc Nişaburlu Said Hengel'in oğlu Mesud tarafından 10 Receb 579 (m 30 Ekim 1183) tarihinde oyulmuştur Kim Allah'ı yardıma çağırırsa Allah ona ve bütün müslümanlara yardım ve merhamet etsin" Mimari özelliklerine dayanarak türbe ve medresenin de aynı tarihlerde yaptırıldığını söylemek mümkündür