|
Prof. Dr. Sinsi
|
Siirt Tarihsel Gelişimi, Siirt Tarihi Fotoğraflari
19 Yüzyılda Siirt
XIXyy içerisinde Siirt te meydana gelen tek siyasal olay 1894 tarihinde Sason da meydana gelen Ermeni ayaklanmasıdır kış Bu durum karşısında Osmanlı Devleti sert tedbirler almak zorunda kaldı Sason ayaklanması İngiltere yi harekete geçirdi Çünkü, Ermeni meselesi, Rusya ve İngiltere yi menfaat çatışmasında birleştiriyordu İngiltere Ermeni lerin bağımsızlığını isterken; Rusya, Ermeni lerin Rusya ya katılmasından yanaydı Merkezi Tiflis te olan Ermeni Hınçak Komitesi ile Taşnaksutyun Komiteleri nin amacı, Osmanlı İmparatorluğu ndaki Ermenilerin Rusya ve İran daki bütün Ermenilerle birleştirip bağımsız bir Ermenistan Devleti nin kurulmasını sağlamaktı
Böyle bir amaç İngiltere yi memnun etmesine rağmen, Rusya, kesinlikle karşı çıkmıştı 8 Ağustos 1884 te Sason un Şenlik Köyü nde, Kürtlerin birkaç köyü gasbetmesi ile başlayan olaylar genişlemiştir
Ermenilerin vergi vermemek ve hükümet memurlarına pasif direnişte bulunmak üzere daha önceden anlaşmaları da olayların genişlemesinde etkili olmuştur Ermenilerin başlattığı bu ayaklanmayı IIAbdulhamid in görevlendirdiği VI Ordu bastırmıştır Osmanlı Devleti nin bu döneminde Siirt yöresinde genellikle yarı özerk bir yönetim biçimi hakimdi 1831 de yapılan Osmanlı nüfus sayımı kayıtlarında, XIXyy da Siirt yöresinde Hazo (Kozluk) nun Diyarbakır Eyaleti ne bağlı bir hükümet olduğu belirlenmiştir
Bugün Siirt İli nin kazalarından biri olan Şirvan (Şirve) ise liva olarak Van Eyaleti içinde yer almaktaydı 1897 Vilayet Nizamnamesi, Siirt Livası nın Diyarbekir Vilayeti ne bağlı olduğunu göstermektedir Siirt Livası nın, Merkez kaza, Pevvan (Bervade) ve Garzan (Kurtalan ın eski yerleşme yeri, şimdiki Yanarsu Bucağı) olmak üzere toplam 3 kazası vardı
1877 de Merkez Kaza, Eruh, Şirvan, Rızyan ve Sason dan oluşan Siirt Sancağı, Diyarbekir Vilayeti ne bağlıydı Siirt, bu yönetsel durumunu 1880 de de korudu 1892 Devlet Salnamesi, Siirt Sancağının Diyarbekir Vilayeti nden ayrılarak, Bitlis Vilayeti ne bağlandığını ifade etmektedir
Eskiden Siirt İli ne bağlı olan Beşiri Kazası, Diyarbekir Vilayet Merkez Sancağı na bağlı kaldı Bu dönemde Bitlis Vilayeti; Merkez Sancağı, Muş, Genç ve Siirt Sancakları ndan oluşmaktaydı Siirt Sancağı nın ise, Merkez Kaza, Şirvan, Eruh, Pervari ve Garzan (Kurtalan) olmak üzere toplam 5 kazası vardı 1896 Devlet Salnamesi kayıtlarında daha önce Siirt e bağlı iken bugün Batman a bağlı olan Sason Kazası nın Muş Sancağı içinde yer aldığı gösterilmektedir Siirt Sancağı 1892-1896 daki yönetsel konumu 1903 te ve 1916 da da korumuştur 1918 de Siirt Sancağı nın yönetsel konumunda yapılan tek değişiklik, Şırnak ın ilave edilmesiyle kaza sayısının 6 ya çıkarılmasıydı
Milli Mücadele de Siirt
Siirt, Milli Mücadele Dönemi nde toprak ağalığı düzeninin ve aşiret ilişkilerinin egemen olduğu tipik bir kasabaydı Siirt in, Rus tehlikesini atlattıktan sonra, karşılaştığı diğer bir tehlike de İngiltere idi İngilizlere ait bir birlik, halka gözdağı vermek amacıyla Siirt e gelerek birkaç gün kaldıktan sonra geri çekilmişti Siirt, bunun dışında yabancı güçlerin işgaline uğramamıştır Müdafaa-i Hukuk Derneği ni teşkil eden Siirt in münevver zümresinin Milli Mücadele nin gerçekleşmesinde gösterdiği medeni cesaret takdire değer bir vatanseverliktir
II Meşrutiyet Dönemi nden itibaren Siirt ten de milletvekili seçilmeye başlanmış, ilk olarak Abdulrezzak Efendi; 1908-1912 tarihleri arasında bağımsız milletvekili olarak görev yapmıştır Daha sonra sırasıyla; Nazım Bey (Nisan 1912-Ağustos 1912), Şeyh Nasreddin Efendi (1914-1918) tarihleri arasında görev yapmıştır
Ardından Siirt ten Halil Hulki Bey; 12 Ocak 1920 de toplanan Dördüncü Dönem Osmanlı Meclis-i Mebusan ında Siirt i temsil etmiştir Siirt, Milli Mücadele Hizmetlerine devam ederek, Siirt Müdafaa-i Hukuk Derneği olarak önce Vahideddin e, Sadaret e, Hariciyye ye, İtilaf Devletleri Müesseseleri ne, İzmir deki Reddi İlhak Cemiyeti ne, Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri ne telgraflar gönderilmiştir
Anadolu nun her il ve ilçesinde olduğu gibi Siirt te de "Müdafaa-i Hukuk Derneği" kurulmuş, başkanlığına da İl in eski müftüsü Halil Hulki AYDIN getirilmiştir Üyeleri, Ömer ATALAY, Siirt Belediye Başkanı Hamit Bey, İl in ileri gelenlerinden Hamza Hilmi, Bekir Sıtkı ve Abdulkerim Bey lerden ibaretti Siirt, Milli Mücadele yıllarında Bitlis Vilayeti ne bağlı bir sancaktı Sancağın, Merkez Kaza dışında 5 kazası vardı Bunlar; Pervari, Garzan, Eruh, Şirvan ve Şırnak tı Sancağın en kalabalık kazası Siirt Merkez kazası idi Bununla birlikte Siirt in nüfusunda 1890 lardan itibaren hızlı bir düşüş olmuş, 60000 dolayında olan kaza nüfusu 1914 te 30000 civarına inmiş, bu düşme IDünya Savaşı Dönemi nde de devam etmiştir
Cumhuriyet Döneminde il yapılan Siirt, 1924 te Hakkari nin Beytüşşebap ın; 1926 da Diyarbekir İli nin ilçesi Beşiri yle Muş un ilçesi Sason un katılmasıyla genişledi Ancak Beytüşşebap, 1936 da yeniden il yapılan Hakkari ye bağlandı 1938 de Garzan (Şimdiki ismi Yanarsu) ilçesinin merkezi Mısrıç a (Bugün Kurtalan) taşındı ve aynı ilçeye bağlı Baykan bucağı ilçe oldu Aynı yıl Sason a bağlı bucak olan Hazo, Kozluk adıyla ilçe yapıldı 1943 te Garzan ilçesinin ve merkezinin adı Kurtalan olarak değiştirildi 1957 de Beşiri nin bucağı olan İluh, Batman adıyla ilçe yapıldı 1962 de Pervari ilçesinin Müküs (Şimdiki ismi Bahçesaray) bucağı, Van ın Gevaş ilçesine bağlandı 1990 yılında Siirt in Batman, Beşiri, Kozluk ve Sason ilçeleri yeni kurulan Batman iline bağlandı Aynı yıl Siirt in Şırnak ilçesiyle, Eruh tan ayrılarak ilçe yapılan Güçlükonak beldesi yeni kurulan Şırnak iline bağlandı ve Merkez ilçeye bağlı Tillo bucağı Aydınlar adıyla ilçe yapıldı
Evliya Çelebi nin Seyahatnamesi nde Siirt [değiştir]Eski tarihçilerin sözlerine göre, Yezdicert Şah yapısı eski bir beldedir Hükümdardan hükümdara intikal edip, sonunda HzÖmer evladından HzAbdullah Yezid kavmi elinden fethetmiştir 921 tarihinde Diyarbekir Valisi ve ISelim in Veziri Bıyıklı Mehmet Paşa ya Molla İdris in teklif ve tedbiri ile bu Siirt Han ı itaat edince, memleket kendisine ebedi olarak bırakılmıştır Sonra Han ın sülalesi yok olunca Diyarbekir Bey i, Sancak Merkezi olmuştur Bey inin 333883 akçe hası, 7 zeameti, 133 timarı, aleybeyisi ve çaribaşisi vardır Kanun üzere cebelileriyle 800 asker olur 500 asker de beyinin var Diyarbekir Valisi ile memur oldukları sefere giderler
Komşu Şehir ve Kaleler
Batısında Diyarbekir Kalesi dört konak mesafededir Yine batıya yakın Mardin üç konaktır Yine batı ile güneş arasında da 2 menzil mesafede Hasankeyf Kalesi vardır Güneyinde dört merhale bir Cezire Şehri vardır Doğusunda Kefere Kasabası bir konak yakınlıktadır Musul, doğusunda ve Siirt, Musul un batısındadır
Siirt in Yapısı ve Yeri
Bu şehir içinde ahşap bina az olup, hepsi kargir, güzel kubbelerle yapılmış, mamur ve süslüdürler Evvela Bey Sarayı çeşitli sofralarla, içi ve dışı nice odalarla bağ ve bahçelerle süslüdür Bitlis Hanı Abdal Han ın sözüne göre yapılış tarihi Öksüz Burcu üzerinde olup, Bey i Zühre-i Türabi de bulunmuştur Buğday ve pirinci, ful ve maşı, kırmızı havucu, tulga aşı çok meşhurdur Beyaz ekmeği, levaşe denilen yufkası ve köftesi, çeşitli meyveleri, inciri, battım denilen fıstığı dağı ve taşı süsleyip her tarafa sevk edilir
Bu şehri gezip görerek arkadaşlarımızla kuzeye yol alıp, Kefre-i Şirvan Kasabası na geldik Bu da Kefre-i Zaman gibi Kefre-i Şirvan dır Halk dilinde "Kefere" derler Bu yerde Diyarbekir Eyaleti son bulup bu kefre bölgesi, Van Eyaleti dahilinde ve Şirvan Hakimi idaresinde düz ve geniş bir arazide bağlı ve bahçeli, akarsulu, mamur cami ve medreseli, han, hamam, çarşı ve pazarlı mamur bir kasabadır
Buradan yine kuzeye giderek Maden Kasabası na geldik Burada maden bol olduğundan, adına Maden Şehri derler Kurucusunu bilmiyorum Bu da Van Eyaleti nde Şirvan Bey i idaresinde olup, hakimi bir aşiret beyidir Bağlı, bahçeli, cami ve medreseli, han, hamam ve çarşılı bir kasaba olup, bunun da şal ve şayakı meşhurdur
|