Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi Kuralları

**Prof. Dr. Sinsi** · 10-09-2012

4 DEYİMLER

Deyim, en az iki kelimenin kalıplaşarak yeni bir anlam kazanmasıyla oluşan mecazlı sözlerdir

Kelimelerden biri veya her ikisi anlam kaybına uğrar

Bu sözlerle gönlümü almış mı oldun?

Kendi düşüncelerinde ayak diriyordu

Korktuğu başına gelmiş, arabası bozulmuştu

Her gördüğüne dudak büküyordu

Senin yaptığın pire için yorgan yakmak

İki genç adam boğaz boğaza geldi

Olur olmaz konularla baş ağrıtmayı seversin

Bu şekilde anlatırsanız aklı yatar

Matematiği aklım almıyor

Öğrenciler, beni can kulağı ile dinliyordu

Hiçbir işte dikiş tutturamamıştı

Bizimkinin iyice çenesi düştü

Göze girmek için her şeyi yapıyor

İşin ağırlığın gözümüzü korkutmuştu

Bu soruya kafa yormanı istemiştim

Çocuk eli uzun biri, cüzdanımı almış

Burası çok ayak altı, şurada duralım

Deyimlerin özellikleri:

a) Deyimler kalıplaşmış sözlerdir

b) Sözcüklerin yerleri değiştirilemez, herhangi biri atılamaz, yerlerine başka kelimeler konulamaz

Meselâ "yüzün ak olsun" yerine "yüzün beyaz olsun" denilemez,

"ocağına incir ağacı dikmek" yerine "ocağına çam ağacı dikmek" denilemez,

"ayıkla pirincin taşını" yerine "ayıkla bulgurun taşını" denilemez,

"dilinin altındaki baklayı çıkar" yerine "dilinin altındaki şekeri çıkar" denilemez,

"tüyleri diken diken ol-" yerine "kılları diken diken ol-" denemez

Ama istisnalar yok değildir: “baş başa vermek” ve “kafa kafaya vermek” gibi

Araya başka kelimeler girebilir:

“Başını derde sokmak” Başını son günlerde hep derde soktu

c) Deyimler kısa ve özlü anlatımlardır

Az sözle çok şey anlatırlar: “Çam sakızı çoban armağanı”, “dili çözül-”, “dilinde tüy bit-”, “dilini yut-”

d) Deyimler en az iki sözcükten oluşurlar

Bu özellik deyimi mecazdan ayırır

1 Ya kelime öbeği ve mastar şeklinde olurlar:

ağzı açık, kulağı delik,

eli uzun, kaşla göz arasında,

bulanık suda balık avla-, dikiş tutturama-,

can kulağı ile dinle-, köprüleri at-,

pire için yorgan yak-, pişmiş aşa su kat-,

kafayı ye-, aklı alma-,

akıntıya kürek çek-, ağzı kulaklarına var-,

bel bağla-, çenesi düş-,

göze gir-, dara düş-,

2 Ya da cümle şeklinde olurlar ki bunların bir kısmı gerçek olaylara yada öykücüklere dayanır

Yorgan gitti, kavga bitti

Dostlar alışverişte görsün,

Atı alan Üsküdar'ı geçti,

Tut kelin perçeminden,

Dam üstünde saksağan, vur beline kazmayı,

Kızım sana söylüyorum, gelinim sen alın

Ben diyorum hadımım, o soruyor kaç çocuğun var?,

Ne şiş yansın ne kebap

e) Deyimler özel anlamlı sözlerdir

Deyimler genel yargı bildirmezler

Deyimler bir kavramı belirtmek için bulunmuş sözlerdir

Öğütte bulunmazlar

Atasözleri ise genel anlamlı sözlerdir

Ders vermek, öğütte bulunmak için ortaya konulmuşlardır

Deyimle atasözünü ayıran en önemli nitelik budur

Meselâ: "İşleyen demir ışıldar" atasözüdür

Çalışmanın önemini anlatmaktadır

Bu yargı dünyanın her yerindeki insan için geçerlidir

f) Deyimlerin çoğunda kelimeler gerçek anlamından çıkarak mecaz anlam kazanmışlardır

Çantada keklik, ağzı açık, kulağı delik, abayı yakmak, devede kulak, hapı yutmak, fol yok yumurta yok, hem nalına hem mıhına, ne şiş yansın ne kebap, ben diyorum hadımım, o soruyor kaç çocuğun var?

Bazı deyimler ise anlamlarından çıkmamışlardır: Çoğu gitti azı kaldı, ismi var cismi yok, adet yerini bulsun, Allah bana ben de sana, yükte hafif pahada ağır, özrü kabahatinden büyük, dosta düşmana karşı, iyi gün dostu, canı sağ olsun

g) Deyimler cümlenin öğesi olabilir, cümlede başka görevler de alabilir:

Üzüntüsünden ağzını bıçak açmıyordu

(Yüklem)

Damarıma basmadan konuşamaz mısın? (Zarf tümleci)

Aslan payı ona düştü

(Özne, isim tamlaması)

O, dik kafalı biridir

(sıfat tamlaması, sıfat)

h) Kafiyeli deyimler de vardır:

Ele verir talkımı, kendi yutar salkımı

5

TERİM ANLAM

Bir bilim, sanat ya da meslek dalıyla ilgili bir kavramı karşılayan kelimelere terim denir

Terimlerin anlamları dar ve sınırlıdır

Örnek: "Ekvator" kelimesi tek bir anlama gelir ve tek bir nesneyi karşılar

Örnek: kök, mısra, muson

“yüklem, özne, kök, zarf”, dil bilgisi terimleri; “üçgen, daire, çap”, kelimeleri de geometri terimleridir

Terimler halkın söz varlığında yer almaz, ama halk ağzında kullanılıp da sonradan terim özelliği kazanmış kelimeler vardır

Örnek: "Budala" kelimesi halkın söz varlığında aptal, anlayışsız, sersem anlamlarıyla kullanılır, fakat bu kelime psikolojide belli bir zeka seviyesine sahip anlamında kullanıldığında terimdir

Terimler, genellikle gerçek anlamıyla kullanılan sözlerdir

Terimlerin, mecaz anlamı, yan anlamı, deyim anlamı yoktur

Boğaz’ı geçip Karadeniz’e ulaştık

Ayağı olmayan göllerde tuz oranı yüksek olur

Ağacın kökleri çok derinde

Üçgenin iç açıları toplamı 180’dir

6 ARGO ANLAM

Sadece belli bir topluluk ya da meslek tarafından kullanılan özel sözcüklerden oluşan dile argo denir

Argo, dil içinde bir dil gibidir

Külhanbeylerinin anlaşma vasıtası da denebilir

Küfürle karıştırılmamalıdır

Argonun varlık sebebi kolay ve çekici anlatımı yakalama isteğidir

Şekil ev anlamda ölçüsüzlük ve mübalâğa esastır

Bağımsız ve sorumsuz yaşayışın dilidir de denebilir

Dışa dönüklük, boşalma, rahatlama argoda sınırsızdır

Her şeye küfür kelimeleri kullanmadan küfredilir

“Canına yandığımın dünyası” gibi

aklına tükürmek: birinin düşüncesini beğenmemek

mektep çocuğu: acemi, toy

zokayı yutmak: aldatılıp zarara sokulmak

yutmak: iyice eksiksiz olarak öğrenmek

arakçı: hırsız

bal kabağı: aptal, beyinsiz

çakmak: sınıfta kalmak

7 SOYUT ANLAM

Beş duyu organından biriyle algılanamayan, maddesi olmayan, varlıkları inançla ve his ile bilinen kavram ve varlıkları karşılayan kelimelere soyut kelimeler denir; bu kelimelerin gösterdiği anlam özelliklerine de soyut anlam denir

Hayal, rüya, düşünce, menfaat, sevgi, korku, güzellik

8 SOMUT ANLAM

Beş duyu organında biriyle algılanabilen, maddesi olan kavram ve varlıkları karşılayan kelimelere somut kelimeler denir; bu kelimelerin gösterdiği anlam özelliklerine de somut anlam denir

Ağaç, taş, ev, mavi, soğuk, su, masa, yol, yürümek, koşmak

Soyut anlamlı kelimeler mecazlı kullanılarak somuta aktarılabilir

“Yazınızda kuru bir anlatım görüyorum

”

“Adam yıldızlara basa basa yürüyordu

”

10-09-2012	#10
Prof. Dr. Sinsi	Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi Kuralları 4 DEYİMLER Deyim, en az iki kelimenin kalıplaşarak yeni bir anlam kazanmasıyla oluşan mecazlı sözlerdir Kelimelerden biri veya her ikisi anlam kaybına uğrar Bu sözlerle gönlümü almış mı oldun? Kendi düşüncelerinde ayak diriyordu Korktuğu başına gelmiş, arabası bozulmuştu Her gördüğüne dudak büküyordu Senin yaptığın pire için yorgan yakmak İki genç adam boğaz boğaza geldi Olur olmaz konularla baş ağrıtmayı seversin Bu şekilde anlatırsanız aklı yatar Matematiği aklım almıyor Öğrenciler, beni can kulağı ile dinliyordu Hiçbir işte dikiş tutturamamıştı Bizimkinin iyice çenesi düştü Göze girmek için her şeyi yapıyor İşin ağırlığın gözümüzü korkutmuştu Bu soruya kafa yormanı istemiştim Çocuk eli uzun biri, cüzdanımı almış Burası çok ayak altı, şurada duralım Deyimlerin özellikleri: a) Deyimler kalıplaşmış sözlerdir b) Sözcüklerin yerleri değiştirilemez, herhangi biri atılamaz, yerlerine başka kelimeler konulamaz Meselâ "yüzün ak olsun" yerine "yüzün beyaz olsun" denilemez, "ocağına incir ağacı dikmek" yerine "ocağına çam ağacı dikmek" denilemez, "ayıkla pirincin taşını" yerine "ayıkla bulgurun taşını" denilemez, "dilinin altındaki baklayı çıkar" yerine "dilinin altındaki şekeri çıkar" denilemez, "tüyleri diken diken ol-" yerine "kılları diken diken ol-" denemez Ama istisnalar yok değildir: “baş başa vermek” ve “kafa kafaya vermek” gibi Araya başka kelimeler girebilir: “Başını derde sokmak” Başını son günlerde hep derde soktu c) Deyimler kısa ve özlü anlatımlardır Az sözle çok şey anlatırlar: “Çam sakızı çoban armağanı”, “dili çözül-”, “dilinde tüy bit-”, “dilini yut-” d) Deyimler en az iki sözcükten oluşurlar Bu özellik deyimi mecazdan ayırır 1 Ya kelime öbeği ve mastar şeklinde olurlar: ağzı açık, kulağı delik, eli uzun, kaşla göz arasında, bulanık suda balık avla-, dikiş tutturama-, can kulağı ile dinle-, köprüleri at-, pire için yorgan yak-, pişmiş aşa su kat-, kafayı ye-, aklı alma-, akıntıya kürek çek-, ağzı kulaklarına var-, bel bağla-, çenesi düş-, göze gir-, dara düş-, 2 Ya da cümle şeklinde olurlar ki bunların bir kısmı gerçek olaylara yada öykücüklere dayanır Yorgan gitti, kavga bitti Dostlar alışverişte görsün, Atı alan Üsküdar'ı geçti, Tut kelin perçeminden, Dam üstünde saksağan, vur beline kazmayı, Kızım sana söylüyorum, gelinim sen alın Ben diyorum hadımım, o soruyor kaç çocuğun var?, Ne şiş yansın ne kebap e) Deyimler özel anlamlı sözlerdir Deyimler genel yargı bildirmezler Deyimler bir kavramı belirtmek için bulunmuş sözlerdir Öğütte bulunmazlar Atasözleri ise genel anlamlı sözlerdir Ders vermek, öğütte bulunmak için ortaya konulmuşlardır Deyimle atasözünü ayıran en önemli nitelik budur Meselâ: "İşleyen demir ışıldar" atasözüdür Çalışmanın önemini anlatmaktadır Bu yargı dünyanın her yerindeki insan için geçerlidir f) Deyimlerin çoğunda kelimeler gerçek anlamından çıkarak mecaz anlam kazanmışlardır Çantada keklik, ağzı açık, kulağı delik, abayı yakmak, devede kulak, hapı yutmak, fol yok yumurta yok, hem nalına hem mıhına, ne şiş yansın ne kebap, ben diyorum hadımım, o soruyor kaç çocuğun var? Bazı deyimler ise anlamlarından çıkmamışlardır: Çoğu gitti azı kaldı, ismi var cismi yok, adet yerini bulsun, Allah bana ben de sana, yükte hafif pahada ağır, özrü kabahatinden büyük, dosta düşmana karşı, iyi gün dostu, canı sağ olsun g) Deyimler cümlenin öğesi olabilir, cümlede başka görevler de alabilir: Üzüntüsünden ağzını bıçak açmıyordu (Yüklem) Damarıma basmadan konuşamaz mısın? (Zarf tümleci) Aslan payı ona düştü (Özne, isim tamlaması) O, dik kafalı biridir (sıfat tamlaması, sıfat) h) Kafiyeli deyimler de vardır: Ele verir talkımı, kendi yutar salkımı 5 TERİM ANLAM Bir bilim, sanat ya da meslek dalıyla ilgili bir kavramı karşılayan kelimelere terim denir Terimlerin anlamları dar ve sınırlıdır Örnek: "Ekvator" kelimesi tek bir anlama gelir ve tek bir nesneyi karşılar Örnek: kök, mısra, muson “yüklem, özne, kök, zarf”, dil bilgisi terimleri; “üçgen, daire, çap”, kelimeleri de geometri terimleridir Terimler halkın söz varlığında yer almaz, ama halk ağzında kullanılıp da sonradan terim özelliği kazanmış kelimeler vardır Örnek: "Budala" kelimesi halkın söz varlığında aptal, anlayışsız, sersem anlamlarıyla kullanılır, fakat bu kelime psikolojide belli bir zeka seviyesine sahip anlamında kullanıldığında terimdir Terimler, genellikle gerçek anlamıyla kullanılan sözlerdir Terimlerin, mecaz anlamı, yan anlamı, deyim anlamı yoktur Boğaz’ı geçip Karadeniz’e ulaştık Ayağı olmayan göllerde tuz oranı yüksek olur Ağacın kökleri çok derinde Üçgenin iç açıları toplamı 180’dir 6 ARGO ANLAM Sadece belli bir topluluk ya da meslek tarafından kullanılan özel sözcüklerden oluşan dile argo denir Argo, dil içinde bir dil gibidir Külhanbeylerinin anlaşma vasıtası da denebilir Küfürle karıştırılmamalıdır Argonun varlık sebebi kolay ve çekici anlatımı yakalama isteğidir Şekil ev anlamda ölçüsüzlük ve mübalâğa esastır Bağımsız ve sorumsuz yaşayışın dilidir de denebilir Dışa dönüklük, boşalma, rahatlama argoda sınırsızdır Her şeye küfür kelimeleri kullanmadan küfredilir “Canına yandığımın dünyası” gibi aklına tükürmek: birinin düşüncesini beğenmemek mektep çocuğu: acemi, toy zokayı yutmak: aldatılıp zarara sokulmak yutmak: iyice eksiksiz olarak öğrenmek arakçı: hırsız bal kabağı: aptal, beyinsiz çakmak: sınıfta kalmak 7 SOYUT ANLAM Beş duyu organından biriyle algılanamayan, maddesi olmayan, varlıkları inançla ve his ile bilinen kavram ve varlıkları karşılayan kelimelere soyut kelimeler denir; bu kelimelerin gösterdiği anlam özelliklerine de soyut anlam denir Hayal, rüya, düşünce, menfaat, sevgi, korku, güzellik 8 SOMUT ANLAM Beş duyu organında biriyle algılanabilen, maddesi olan kavram ve varlıkları karşılayan kelimelere somut kelimeler denir; bu kelimelerin gösterdiği anlam özelliklerine de somut anlam denir Ağaç, taş, ev, mavi, soğuk, su, masa, yol, yürümek, koşmak Soyut anlamlı kelimeler mecazlı kullanılarak somuta aktarılabilir “Yazınızda kuru bir anlatım görüyorum” “Adam yıldızlara basa basa yürüyordu”