10-09-2012
|
#16
|
|
Prof. Dr. Sinsi
|
Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi Kuralları
B YAPIM EKLERİ
İsim ve fiillerin kök veya gövdelerine gelerek onlardan başka isim ya da fiil türeten eklerdir
Burada kök sözünü de açıklamakta fayda var
Kök
Bir sözcüğün anlamı ve yapısı bozulmadan parçalanamayan en küçük parçasıdır
Köklerde yapım eki bulunmaz, ancak çekim eki bulunabilir Örneğin;
“Ağaçlarımız” sözcüğünde “ağaç”, sözcüğün, anlamlı ve parçalanamayan en küçük parçasıdır “lar” çokluk ekidir; yani isim çekim ekidir
“-(ı)-mız” eki iyelik ekidir; yani isim çekim ekidir
Öyleyse bu sözcük yapım eki almamıştır, kök hâlindedir
Kökler iki türde bulunur: İsim kökleri ve fiil kökleri
“Baktı” sözcüğündeki kök “bak-” fiil kökü; “tuzluk” sözcüğünün kökü olan “tuz” isim köküdür
Sözcüğün köküyle, ek aldıktan sonraki şekli arasında mutlaka bir anlam ilgisi olmalıdır
“Balıkçılık” kelimesinin ek ve köklerine “balık-çı-lık” şeklinde ayrılır Yoksa “balık” kelimesi bölünüp de köküne “bal” denemez Çünkü “bal” kelimesi ile “balık” kelimesi arasında anlamca bağlantı yoktur
Sözcüğün yapım eki aldıktan sonraki durumuna gövde denir
Bir sözcük birden çok yapım eki alabilir İlk yapım eki köke diğerleri gövdeye eklenir
Çekim Ekiyle Yapım Ekinin Farkları
Çekim ekleri eklendiği sözcüğün anlamında bir değişiklik yapmaz; yapım ekleri ise anlamı, köke bağlı olmak şartıyla, değiştirir Örneğin;
“Kitabı aradım”
cümlesindeki “kitaözcüğü “sayfalardan oluşan ve okunan nesne” anlamındadır “-i” hâl ekini alarak “kitabı” şekline geldiğinde de anlamı değişmemektedir
“Kitapçı aradım”
cümlesinde ise “sayfalardan oluşan ve okunan nesne” olan “kitap” sözcüğü “-cı” yapım ekini alarak bu anlamını yitirmiş, “kitap satılan yer” anlamına gelmiştir Yani “kitap”la bir anlam ilgisi vardır; ama yeni bir sözcük oluşmuştur
Çekim ekleri bir sözcüğe yapım ekinden sonra eklenir Yani önce yapım ekleri, sonra çekim ekleri gelir İstisnaları olsa da bu genel bir kuraldır
Ek ve kök hakkındaki bu genel bilgilerden sonra şimdi eklerin önemlileri üzerinde durabiliriz
1 İsimden İsim Yapan Ekler
İsim kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni isimler türeten eklerdir Ancak bu sözcükler sıfat, zarf gibi görevlerde de kullanılabilir
“Kiralık ev vardır
“Sulu yemeleri çok sever”
“İşsiz insanlara yardımcı oluyordu”
“Büyüyünce futbolcu olacakmış”
“Sınıflara üçer kişi alalım”
2 İsimden Fiil Yapan Ekler
İsim kök veya gövdelerine gelerek onlardan fiil türeten eklerdir
“Bahçedeki çiçekleri suladı”
“Hastamız nihayet düzeldi”
“Arabanın çamurluğu eğrildi”
“Dudağın kanamış”
“Çocuğunu görünce gözleri yaşardı”
“Kulağına ne fısıldadı?”
“Bugün çok geciktin”
“Sonbaharda yapraklar sararır”
3 Fiilden İsim Yapan Ekler
Fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan isim türeten eklerdir Bunlar da cümlede sıfat, zarf görevlerinde kullanılabilir
“Otobüs durakları yenileniyor”
“Ders çalışmak için istek gerekir”
“Asırlardır bir yığın dertle uğraşıyoruz”
“Evrenin mayası sevgi değil midir?”
“Senin alıngan olduğunu unutmuşum”
“Dalgıçlar batan gemiyi arıyor”
“Okuyucu eserin kalitesini bilir”
“Yazı yazmakta ustalaşmıştı”
“Artık elektriklerde kesinti olmayacak”
“Bu dağlar arsında geçit var mı?”
4 Fiilden Fiil Yapan Ekler
Fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni fiiller türeten eklerdir
“Masadan düşen vazo kırıldı”
“Kurşun sesiyle ortalık karıştı”
“İnşaatı iki yılda bitirdi”
“Küçük köpek, konuklara saldırdı”
“Bakkaldan kendine gazete aldırttı”
“Bahçedeki çiçekleri koparmışlar”
“Savcı bütün dosyaları inceletti”
|
|
|
|