|
Prof. Dr. Sinsi
|
Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi Kuralları
FİİLLER (EYLEMLER)
Bir oluşu, bir durumu veya bir kılışı kip ve kişiye bağlayarak anlatan sözcüklere denir
Pratik olarak ismi fiilden ayırmak için –me, -ma olumsuzluk ekini ya da –mak ,-mek mastar ekini kullanırızEğer bir kelimenin sonuna –ma ,-me olumsuzluk ekini ya da –mak ,-mek mastar ekini getirebiliyorsak o kelime fiil demektirGetiremiyorsak o kelime isim soylu bir kelimedir
Geldi--------- gelmedi ,gelmek
Oturmuş------ oturmamış, oturmak
Söylüyorum---------- söylemiyorum, söylemek
Yukarıdaki kelimelere –ma,-me ve –mak,-mek getirebilmekteyiz Öyleyse bu kelimeler fiildir
Kitap--------- kitapma , kitapmak
Yukarıdaki ‘kitap’ sözcüğüne ise bu ekleri getiremiyoruzÖyleyse bu kelime isimdir
Fiiller, anlattıkları hareketin niteliğine göre değişik özellikler gösterirBunları üç grupta inceleyebiliriz:
a) Kılış fiilleri
b) Durum fiilleri
c) Oluş fiilleri
Bunları birbirinden ayırt etmek için pratik olarak şu bilgiyi kullanabiliriz:
- Eğer bir fiil geçişli ise (yani ‘neyi’, ‘kimi’ sorularını sorabiliyorsak) kılış fiilidir
Kırmak ,atmak , dikmek, içmek, ezmek,delmek,yolmak,dizmek…
Görüldüğü gibi yukarıdaki fiillere "neyi kırmak?, neyi atmak…" sorularını yöneltebiliyoruz
Öyleyse bu fiiller geçişlidir ve geçişli olduğu için de kılış fiilidir
- Fiil, öznenin kendi iradesi dışında geçirdiği değişimi anlatıyorsa ve bir hareket bildirmiyorsa o fiil oluş fiilidir
Sararmak ,Yaşlanmak,Uzamak, Paslanmak,büyümek,solmak,acıkmak…
Görüldüğü gibi yukarıdaki fiiller geçişli olmadığı için kılış fiili olamazBir hareket olmadığı için ve eylem öznenin kendi isteği dışında gerçekleştiği için bu fiiller oluş fiilidir
- Fiil, öznenin kendi iradesinde yani kendi isteği ile gerçekleşiyorsa ve fiil bir hareket ifade ediyorsa o fiil durum fiilidir
Yürümek, oturmak, gitmek, çıkmak,ağlamak…
Görüldüğü gibi yukarıdaki fiiller , bir hareket bildirmektedir ve bu hareket kişinin kendi isteğiyle gerçekleşmektedir bu yüzden yukarıdaki fiiller durum fiilleridir
Not: Durum fiilleri de oluş fiilleri de geçişsiz fiillerdir
FİİL ÇATISI
Fiilin cümlede nesne ve özne ile olan ilgisine fiilin çatısı denir Bu ilgiden dolayı fiil çatısı nesnelerine göre ve öznelerine göre olmak üzere ikiye ayrılır
1) Nesne Alıp Almamalarına Göre Fiillerde Çatı
Nesne, yüklemin bildirdiği eylemden etkilenen varlıktır Türkçe'de bazı cümlelerde nesne bulunabildiği halde bazı cümlelerde nesne bulunması mümkün değildir Bunun için de nesne alıp almamalarına göre fiiller ikiye ayrılır:
a) Geçişli fiiller: Nesne alan fiillere geçişli fiil denir Türkçe'de kılış bildiren fiiller genellikle geçişlidir: açmak, bağlamak, atmak, çözmek gibi Geçişli fiillere neyi, kimi soruları sorulduğunda cevap alınır Geçişli fiillerin yüklem olduğu cümlelerde, söylenmek istenmezse, nesne bulunmayabilir
b) Geçişsiz fiiller: Nesne almayan fiillere geçişsiz fiil denir Geçişsiz fiillere neyi, kimi soruları sorulduğunda cevap alınmaz Türkçe'de oluş bildiren fiiller genellikle geçişsizdir: uyumak, ölmek, düşmek, susmak gibi Geçişsiz fiillerin yüklem olduğu cümlelerde nesne bulunmaz
Geçişsiz fiiller ek yardımıyla geçişli hale getirilebilir Böyle fiillere oldurgan fiil denir Örnek: üşümek/üşü-t-mek, uyumak/uyu-t-mak, yatmak/yat-ır-mak, susmak/sus-tur-mak
Geçişli fiillerin geçişlilik dereceleri ek yardımıyla artırılabilir: Bu tür fiiller ettirgen adını alır Bu fiiller öznesine göre de ettirgen olarak isimlendirilir al-dır-t-tır-mak, bul-dur-t-tur-mak, yaz-dır-t-tır-mak
Dilimizde bazı anlamlarıyla çeşitli, bazı anlamlarıyla geçişsiz olan fiiller de vardır:
Bugün de geçti: Geçmek, geçişsizdir
Irmağı yüzerek geçti: Geçmek, geçişlidir
Bu yıl ekinler iyi sürdü: Sürmek (büyümek), geçişsizdir
Bu yıl tarlasını iyi sürdü: Sürmek, geçişlidir
Turfanda patates çıktı: Çıkmak, geçişsizdir
Bu yokuşu yorulmadan çıktı: Çıkmak geçişlidir
Uyarılar:
• Bir cümlede fiil geçişli olduğu halde nesne kullanılmamış olabilir Bu durumda fiilin çatısı değişmez
• Bazı fiiller cümledeki kullanımına göre geçişli ya da geçişsiz olabilir
2) Öznelerine Göre Fiillerde Çatı
Özne, cümlede yüklemin bildirdiği, belirttiği işi yapan veya bir oluşa konu olan öğedir Öznelerine göre fiilin çatısı etken, edilgen, dönüşlü, işteş ve ettirgen olmak üzere beşe ayrılır:
a) Etken fiiller: Çatı eki almamış, gerçek öznesi belli olan fiillere etken fiil denir Etken fiillerin öznesi yapıcı olduğundan fiil doğrudan doğruya öznenin yaptığı işi anlatır
"O derslerine zamanında çalışır" cümlesinde "çalışır" fiili etkendir; çünkü çalışma eylemini yapan o'dur, yani bellidir "Bu kitapları senin için aldım" cümlesinin yüklemi aldım etkendir Öznesi gizli özne olmasına rağmen ben olduğu anlaşılmaktadır "O filmi mutlaka görmelisin" cümlesinin de yüklemi görmelisin fiilinin gerçek öznesi gizli özne olan sen'dir ve etkendir
b) Edilgen fiiller: -l ve -n edilgenlik etkenlerinden birini alan ve gerçek öznesi belli olmayan, sözde öznesi bulunan fiillere edilgen fiil denir Edilgen çatılı fiillerde özne eylemi yapan ya da bir oluş, bir durum içinde bulunan varlık değil, yüklemin bildirdiği eylemden etkilenen varlıktır O halde edilgenlik eki almış fiillerin sözde öznesinin bulunması için geçişli olması gerekir: "Ahmet bu yeni kitabı almış" cümlesinin yüklemi geçişli olan almaktır Bu fiilin edilgeni al-ı-n-mak yüklem olduğu zaman cümle "Bu yeni kitap alınmış" olur Yani geçişli yüklem (fiil), edilgenlik eki aldığı zaman, cümlenin öznesi düşer, nesne de hal (durum) ekini atarak özne yerine geçer ki, bu özne sözde öznedir
"Mustafa tatilde Devlet Ana'yı okumuş" Okumuş yükleminin edilgeni oku-n-muş'tur Yüklem okunmuş olunca cümle "Tatilde Devlet Ana okunmuş" olur
Geçişsiz fiillerin edilgenlik eki almış şekilleri yüklem olduklarında, cümlede özne yerine geçecek (sözde özne olacak) nesne bulunmadığından öznesiz bir cümle kurulur:
"Mustafa dün Çamlıca'ya gezmeye gitti" cümlesinin yüklemi olan "gitti"nin edilgeni "gidildi"dir Gidildi yüklem olunca, cümle, "Dün Çamlıca'ya gezmeye gidildi" olur
Bu cümlede ise sözde özne yoktur Yani cümle öznesizdir: O halde geçişsiz edilgen çatılı fiillerin yüklem olduğu cümlelerde özne yoktur
Örneklerde görüldüğü gibi geçişsiz edilgen fiillerin ancak üçüncü tekil kişileri kullanılır
Edilgen çatılı fiillerin gerçek öznesi bazen cümle içinde verebilir Ancak bu özne cümlenin öznesi olarak değil, tarafından tümlecinin tamlayıcısı olarak cümleye girer:
Bu masa, Müdür Bey tarafından alındı
Vatan Yahut Silistre devlet tiyatrosu oyuncuları tarafından oynandı
c) Dönüşlü fiiller: Dönüşlü çatı ekleriyle oluşturulan ve öznenin yaptığı işin doğrudan doğruya tekrar özneye döndüğünü bildiren fiillerdir Dönüşlü fiillerde -istisnalar dışında- özne ile nesne aynı varlıktır Türkçe'de dönüşlü çatılı fiiller -(ı)n ekiyle kurulur -(ı)l ve (ı)ş ekleriyle de dönüşlü görünümünde çatılar kurulabildiği söylenmekte ise de böyle fiillerde dönüşlülük anlamı belirgin değildir
"Arkadaşın ne çok övündü" cümlesinin yüklemi dönüşlülük eki almış öv-ü-n-düdür Övündünün bu cümleye kattığı anlam ise arkadaşın kendisi kendisini övdüdür
O her akşam yıkanır: O, her akşam kendisi kendisini yıkar
Faruk her sabah taranır: Faruk her sabah kendisi kendisini tarar
"Gelen darbelerden ustaca korundu", "O, gelen darbelerden kendisi kendisini ustaca korudu" Bu cümlelerde bildirilen eylemi yapan da, bu eylemden etkilenen varlık da öznedir Bunlar gibi süsle-n-mek, söyle-n-mek, döv-ün-mek, fiilleri de dönüşlüdür
Dönüşlü fiillerin özne ve nesnelerinin aynı varlık olmasına rağmen bazı dönüşlü fiiller nesne alabilir
Bavulunu yüklendi: Yüklendi fiili dönüşlüdür; bavulunu cümlenin nesnedir
Dün madalyalarını takındı: Takındı fiili dönüşlüdür; madalyalarını cümlenin nesnedir
Cansız öznelerin eylemleri dönüşlü olamaz Çünkü cansız öznelerin bir eylem yapması söz konusu değildir "Yeni ev boyandı" cümlesindeki boyandı eylemi dönüşlü değil, edilgendir Evin, kendi kendini boyama özelliğine sahip olması mümkün olmadığına göre boyama eylemini başkası yapmıştır Ancak "Candan iyice süslenmiş" cümlesinin öznesi Ayşe, kendi kendini süsleme özelliğine sahip olduğu için süslenmiş yüklemi dönüşlüdür
"Hami bugün çok yoruldu" Yor-u-l-du yükleminin aldığı "l" ekinin cümleye kendi kendini yordu anlamı kattığı belirgin değildir Bunun gibi üz-ü-l-mek, sık-ı-l-mak, kız-ı-ş-mak fiillerinde de dönüşlülük anlamı belirgin değildir
d) İşteş fiiller: Bir işin birden çok özne tarafından yapıldığını belirten fiillerdir Türkçe'de işteşlik eki (i)ş'dir Bul-u-ş-mak, at-ı-ş-mak, bağ(ı)r-ı-ş-mak, kaç-ı-ş-mak birer işteş fiildir
İşteş fiillerin bildirdiği eylemi özneler ya beraber (ortaklaşa) ya da karşılıklı yaparlar
Birlikte (ortaklaşa) işteş fiiller: İşin, oluşun, hareketin iki ya da daha çok özne tarafından birlikte yapıldığını bildiren fiillerdir
"Saatlerce durakta bekleştiler"
cümlenin öznesi olan onlar hep beraber bekleşmişlerdir Aynı şekilde "Kanaryalar ne güzel ötüşüyor" Baharda kuzular meleşir," cümlelerinin yüklemleri olan ötüşmek, meleşmek fiillerinin de ortaklaşa işteş anlamı vardır
Karşılıklı işteş fiiller: İşin, oluşun, hareketin iki ya da daha çok özne tarafından karşılıklı yapıldığını bildiren fiillerdir
"İki kardeş hasretle kucaklaştılar"
cümlesinin öznesi olan iki kardeş, yüklemin bildirdiği kucaklama eylemini karşılıklı yapmıştır "Bunun için Bu insanlar neden dövüşür? Çocuklar niye atışmışlar İki arkadaş buluştular Yolcular yine çekişiyorlar Kore'de göğüs göğüse vuruştular Onlar sık sık görüşürler" cümlelerinin yüklemleri olan dövüşmek, atışmak, buluşmak, çekişmek, vuruşmak, görüşmek fiillerinin de karşılıklı işteş anlamı vardır
Nitelikte eşitlik bildiren fiiller:Bu fiiller sıfat olarak kullanılan kelimelerden le+ş ekiyle türerler Beyazlaşmak, güzelleşmek, iyileşmek nitelikte eşitlik bildiren fiillerdir
"Bu yaz çok esmerleşmiş"
cümlesinin yüklemi olan esmerleşmek fiilinin anlamı esmere eşit bir görünüm kazanmadır
"Günden güne güzelleşiyor" cümlesindeki güzelleşmek fiilinin anlamı ise güzele benzemektir
e) Ettirgen fiiller: (i)r, -t, -tir (dir) çatı eklerini alarak eylemin özne dışındaki başka bir varlığa yaptırıldığını, başka bir nesneye aktarıldığını gösteren fiillere ettirgen fiil denir Ettirgen çatı, geçişli ve oldurgan fiil kök ve gövdelerine ettirgenlik eklerinden bir getirilerek yapılır
Uyarılar:
• Bir fiilin çatısı incelenirken o fiilin cümlede kazandığı anlama dikkat etmelidir Bu yapılmazsa dönüşlü fiillerle edilgen fiiller karıştırılabilir
• Dönüşlü fiiller genellikle nesne almaz
• Edilgen fiillerin yüklem olduğu bazı cümlelerde sözde özne olmayabilir ("İstanbul'daki camilere gidildi" cümlesinde olduğu gibi)
|