|
Prof. Dr. Sinsi
|
20. Yüzyil Türkiye Madencilik Sektörüne Genel Bakiş
Piyasa ekonomisinde, en zengin rezervleri içeren bir maden yatağı için bile yaşamanın önkoşulu borsa fiyatlarıdır Yüzyılın sonunda genel eğilim ise, hemen hemen tüm maden fiyatlarının düşüş göstermesidir
Fiyat düşüşlerine dayanamayan birçok küçük maden şirketi saha ve işletmelerini büyük firmalara devretmek zorunda kalmışlardır Büyük firmalar ise bazı maden işletmelerini tamamen kapatmışlar ya da aralıklı olarak işletmektedirler
Fiyat dalgalanmaları, çokuluslu madencilik şirketlerinin (ÇUŞ) milyonlarca $’lık arama fonlarını ve harcama kalemlerini de yönlendirmekte ve fiyatı düşen madenlerin bulunabileceği sahalarda arama yapılmamaktadır Fiyat düzeyleri, ikame arayışlarını da yönlendirmekte ve pahalı bir metalin yerine, sanayi işkollarında hangi diğer metalin (ya da plastik veya seramik gibi alternatif sentetik ürünlerin) kullanılabileceğini tayin etmek için yürütülen bilimsel-teknolojik araştırmalara da büyük miktarlarda para harcanmaktadır
Metropoller büyük ölçekli sanayilerinin ana girdilerini oluşturan ve özellikle kendi topraklarında bulunmayan madenler konusunda dış kaynaklara muhtaçtırlar Örneğin çok zengin doğal kaynaklara ve maden yataklarına sahip olan ABD bile, birçok maden açısından dışa bağımlıdır AB ülkeleri hemen hemen her maden açısından dışa bağımlıdır Japonya’nın maden kaynakları ise yok denecek düzeydedir ve mutlak dışa bağımlıdır Bu nedenlerle, güvenli ve istikrarlı bir madensel hammadde gereksiniminin karşılanması açısından gelişmiş ülkeler, stratejik olarak gördükleri bazı madenler için stok politikaları uygulamaktadırlar
TEKNOLOJİK GELİŞMELER
20yüzyılın ikinci yarısı boyunca, bir yandan, tekelleşme sürecinde sermaye birikiminin yoğunlaşması gibi yapısal özellikler, öte yandan da zengin kaynakların azalarak düşük tenörlü cevherlere yönelinmesi eğilimler sonucunda istihraç kapasiteleri ile cevher zenginleştirme tesislerinin ölçekleri oldukça büyük boyutlara ulaşmıştır Örneğin; Yükleyici kapasiteleri birkaç m3’ten 100 m3’e yükseldi, 10 tonluk kamyonların yerini 300 tonluk kamyonlar aldı, kazı kapasiteleri de buna bağlı olarak arttı Zenginleştirme tesislerinin tuvönan girdi ölçekleri de aynı yönde artış gösterdi Özellikle linyit, tuz, potas vb yataklar ile plaserler gibi yumuşak kayaçların üretildiği işletmelerde, kazı kapasiteleri oldukça büyük boyutlara ulaştı Yükleyici-kamyon filolarının yerini; sürekli olarak hem kazan hem de yükleyen tek bir mekanizasyon ünitesi aldı; örneğin, teker kepçe-ekskavatörler 5000 t/h’lik bir hızla kazdığı kömürü bantlara aktarmaya başladılar Yer altı maden işletmelerinde de benzer gelişmeler gözlendi ve kazı mekanizasyonun gelişimi sonucunda emeğin üretkenliği arttırıldı
80’li yılların ortasında ortaya çıkan ekonomik gerilemeye ek olarak; madencilik sektörünün özyapısal karakterlerinden kaynaklanan kriz etkenlerinin en önemlilerinden biri de, dünya çapında yaygın ölçekte gelişen devridaim (recycling) eğilimlerinin etkisi olmuştur Sanayi devriminden bu yana, metropollerdeki tüketim ekonomisiyle körüklenen mal üretiminin büyük boyutlarda hurda yığınları oluşturması nedeniyle, sözkonusu ülkelerin izabe işkollarında, hurdaların yeniden değerlendirilmesi yöntemleri geliştirildi Sonuçta, başta demir-çelik ve baz metallerin üretimiyle uğraşan işkollarındaki talep gerileyerek, maden yataklarından yapılan üretim düştü Örneğin, ABD’nin günümüzdeki alüminyum üretiminin yarısı, maden cevherinin işlenmesi yerine, bira veya kola kutuları gibi hurdaların devridaimiyle ikincil olarak gerçekleştirilmektedir
Metropollerde yüksek teknolojinin gelişmesiyle birlikte, özellikle demir cevheri, boksit gibi hantal madencilik işleri, çevre ve toplumsal duyarlıklar nedeniyle, geri kalmış ülkelerdeki kaynaklara aktarıldı Örneğin, dünyadaki toplam demir cevheri üretiminin %90’ından fazlası, yüzyılımızın başlarında İngiltere, ABD, Almanya, Fransa, Belçika ve Rusya tarafından sağlanırken, günümüzde aynı miktarın yarısı Brezilya, Çin HC, Hindistan, Venezuella, Moritanya vb gibi ülkelerde üretilmektedir Artık gelişmiş ülkeler, ne büyük boyutlu madencilik yatırımlarının riskine katlanmayı, ne sendikalarla, ne de bürokratik engellerle uğraşmayı ne de çevreci muhalefete katlanmayı göze almaktadırlar Hamaliye madencilik işlerini geri kalmış ülkelere bırakıp kendileri de daha hafif ancak getirisi fazla işlerle uğraşmaktadırlar Örneğin gelişmiş ülkelerdeki şirketler, 1900-1950 yılları arasındaki dönemde bakır, çinko, kurşun, kalay, demir ile uğraşırken, 70’li yıllara kadar manganez, krom, vanadyum, lityum ve ilmenit cevherlerine ağırlık verdiler, daha sonra da alüminyum, kobalt, fosfat, barit ve rutil cevherlerine yöneldiler Günümüzde ise bazılarının tüm dünya üretimleri 100 tonu geçmeyen, germanyum, galyum, platin, grubu metalleri ile Se ve Y gibi nadir toprak metallerinin cevherleri ile ilgilenmeye başladılar
Bir diğer teknolojik eğilim de, gelişmiş ülkelerin geri kalmış ülkelerden ithal ettikleri külçeleri işleyerek elde ettikleri %99999 mertebesindeki çok yüksek saflıktaki metalik ürünler ile bazı madenlerden ürettikleri kimyasal maddeler, yarattıkları katma değerin çok üstünde fiyatlarla satmaları doğrultusunda gelişti Bu gelişmeler sonucunda demir, kömür ve boksit gibi birkaç maden ile kromit, kolemanit ve sölestin gibi madenler dışında ham cevher üretimiyle büyük kazançlar elde etme dönemi de dünyada kapanmıştır
EKOLOJİST SİVİL MUHALEFET HAREKETLERİ
Yüzyılımızın sonlarına doğru ortaya çıkan “çevreci”, “yeşilci” ve ekolojist akımlar, madenciliğin gelişimini dünya ölçeğinde engelleyerek, özellikle yakıt madenlerinin tüketim tarzını doğrudan yönlendirebilecek kadar başarılı oldular Aslında, çevre gündemi kapsamında tartışılan sera etkisi kaynaklı küresel ısınma, ozon tabakasının delinmesi, nükleer tehlike vb sadece Yeşilcilerin değil, herkesin ciddiye alması gereken bir düzeyde önem kazanmış ve artık günümüzde dünyanın sonunun gelip gelmediği değil, sona ne kadar kaldığı tartışılmaya başlanmıştır
Yeşilci baskılar sonucunda, özellikle arsenik, kadmiyum, kalay, çinko, civa, bizmuth, kurşun, telluryum, selenyum gibi ağır ve/veya toksit metallerin kullanım alanlarında yoğun ikame arayışları başladı; talep geriledi ve fiyatlar düştü Özellikle ABD, Kanada ve Avustralya gibi yaygın ve yoğun madencilik işlerinin yürütüldüğü metropollerde, çevre mevzuatı hükümlerine uyulup uyulmadığının ciddi, sıkı ve etkin bir biçimde denetlenmesini sağlayan işleyişlerin oluşumu sonucunda, ocak dizaynları ile ilgili mühendislik kavramları da değişim geçirerek açık işletme sınırları önemli değişimlere uğradı Örneğin, eşdeğer metalik içerik ile benzer topoğrafya ve geometriye sahip iki maden yatağından biri için 1970’li yıllarda açık işletme tercih edilirken, 1980’lerden itibaren diğeri için aynı şirketin yöneticilerince arazi ıslahı giderlerinin ağır yükü nedeniyle yer altı işletmesi kararı verildi
Çevreci görüşler, kömür, petrol, doğalgaz ve uranyum gibi yakıt madenlerinden üretilen enerji ile barajlardan üretilen hidroelektriğin tümünün kullanımına ve ayrıca odun ile tezek yakımına, doğayı kirlettiği ve tahrip ettiği gerekçesiyle kökten karşı çıkmakta ve bugün birincil enerji üretimindeki payı binde 2’yi bile bulmayan güneş, rüzgar, jeotermal, med-cezir enerjisi vb gibi yeni ve yenilenebilir enerji türleri ile yetinilmesini tüm insanlığa çözüm olanak öneriyorlar Yeşilcilerin enerji politikalarının sonuç vermesiyle bizim gibi GOÜ’in küçük ölçekli linyit ocakları kapanmaktadır Ancak uç ürün değeri bazında 2 trilyon $ hacmindeki yakıt madenleri pazarında paylaşım savacı veren ÇUŞ’ler, sorunun özünü saklayan sığ ve kısmı politik programları ciddiye almadan çalışmalarını sürdürmektedirler
TEKELLEŞME VE DİKEY ENTEGRASYON EĞİLİMLERİ
Dünya madencilik sektörü, demiryolları, havayolları, denizyolları gibi kitlesel ulaştırma hizmetleri ile enerji sektörü gibi kendi özgül yapısından kaynaklanan nedenlerle de tekelleşme eğilimindedir Örneğin “Batı Dünyası’nda yakıt madenleri dışında üretimin değer bazında yarısından fazlası, 39; 1/3’inden fazlası, 15; 1/5’inden fazlası da 5 tüzel kişi tarafından gerçekleştirilmektedir Sözkonusu tüzel kişiler arasında bazı geri kalmış ülkeler ile bazı metropollerin kendileri de bulunmaktadır Örnek verilecek olursa, “Batı Dünyası” ndaki demir cevheri üretiminin %42’si, blister bakırın %57’si, kalayın %56’sı ve altının %55’i birkaç ÇUŞ eliyle üretilmektedir
Yakıt madenlerinde ise, tekelleşme daha da yoğun yaşanmaktadır Örneğin 1989 itibariyle, dünya ham petrol çıkartımının tonaj bazında 1/6’i, “yedi kardeş (seven sisters)in dördü (ARAMCO, Royal Dutch/Shell, EXXON ve BP) eliyle gerçekleştirilmişti Ancak rafine ürün cirosu ile ilgili sıralamada, diğer üçü (CHEVRON, Mobil, ve TEXACO) ile beraber yedisi birden listenin başına yerleşerek dünya petrol türevleri üretiminin değer bazından 1/3’inden fazlasını ciro etmişlerdir Ancak bu şartlar altında bile paylaşım savaşı bitmemiştir Yedisinin de birbirinin hisselerini almak için milyarlarca dolar harcanmaktadır Çoğunluk itibarıyla, yine bu yedisinin kontrolü altında bulunan doğalgaz ve kömürün çıkartımı ile pazarlanması sürecindeki görünüm de pek farklı değildir
Büyüklerin küçükleri yutmasıyla başlayan tekelleşme sürecinin ileri aşamalarında, ÇUŞ’lar da kendi aralarında birleşerek daha da büyümekte ve ayrıca, bir anlamda müşteri-satıcı veya üretici-tüketici ittifaklarından oluşan farklı iş kollarındaki şirketler arası birleşmeler de gözlenmektedir
Tekkeleşmenin bir diğer yüzü ise, arama-ihzarat-istihraç-zenginleştirme işlemleri ile izabe, rafinasyon ve pazarlama gibi faaliyetlerinin tümünün birden tek bir ÇUŞ eliyle yürütülmesi anlamına gelen “dikey entegrasyon” eğilimleriyle biçimlenmiştir Bu eğilimler, özellikle endüstriyel mineraller alanında, daha üst boyutlara sıçrayarak madencilik-metalurji ötesi sektörlerin madencilik faaliyetlerini de kendi bünyesi içine almalarına neden olmuştur
Sonuç olarak;
Dünya ekonomisinde yüksek teknoloji kullanımının giderek yaygınlaşmasıyla, ekonomik yapı giderek hammadde-yoğun niteliğini yitirmekte ve kazanç sağlanan ticari ürünlerde giderek bir boyut küçülmesi görülmektedir Dünya ticaret rakamları incelendiğinde; demir, bakır, çinko, kurşun ve kalay gibi geleneksel metallerin kullanımı düşerken, ileri seramik malzemeler, plastik ve polimer kökenli malzemeler gibi yüksek teknoloji malzemelerinin kullanımı giderek artmaktadır
Çevre sorunları ve enerji fiyatlarının yüksekliği nedeniyle, hemen hemen tüm metallerde görülen ikincil üretim ve (Recycling) en şiddetli olarak alüminyum, demir çelik ve bakır sektörlerinde kendini hissettirmektedir Birincil Alüminyum üretiminde gereken birim enerjinin % 5’i kadar bir enerji tüketimi ile hurda ürünlerin geri kazanılması giderek yaygınlaşmakta olup bugün Dünya Alüminyum talebinin % 50’si ikincil üretimden karşılanmaktadır
Yeni Dünya Düzeninin getirdiği en önemli değişim; kaynakların kıt olması, çevre ve insan sağlığı için atıkların kontrol edilmesinin ön plana çıkması, üretimde ve kullanımda önemli teknolojik gelişmelerin sağlanması sonucunda, daha az hammadde ve yakıt ile temiz bir çevre içerisinde insanlık için maksimum faydanın sağlanması gelişmişliğin temel göstergesi olarak gösterilmesidir Bugün, kişi başına hammadde ve enerji tüketimleriyle hararetle planlamaların yapılması gerçekçi değildir Planlamalar; teknoloji alanında ve dünya ticaretindeki gelişmeler göz ardı edilmeden istenilen standartlara uygun özellikte ve miktarda hangi hammaddelerin ne zaman üretilmesi gerektiğini içerecek şekilde kısa, orta ve uzun dönemli olması gerekmektedir
Madenciliğin gelişmesi, artık kapalı ekonomi dönemindeki gibi her dalda ve her projenin desteklenmesi yoluyla olmayacaktır İhracata dönük sanayileşmede “rekabet edebilirlik” kıstası ön plandadır Bu sebeple; rekabet gücü olabilecek dallarda, rekabetçi işletmecilik anlayışıyla yönetilen işletmelerde, sanayinin girdi, ara malı ihtiyaçları ile bütünleşebilen işletmelerde, yeni kurulacak, madenciliğe dayalı rekabetçi sanayi dallarında yer tutmayı hedef alarak gelişmek mümkün olacaktır
KÖMÜR POLİTİKALARINDA GELİŞMELER
Dünya taşkömürü ticareti giderek artan bir trend göstermektedir 1995 yılında 468 milyon ton olan taşkömürü ihracatı 1996 yılında %22’lik bir artışla 4786 milyon ton’a ulaşmıştır Bu artış trendinin önümüzdeki yıllarda da devam edeceği tahmin edilmektedir 1996 yılında Asya-Pasifik bölgesinde ithalat artmasına karşın Avrupa-Akdeniz bölgesinde düşmüştür
Avustralya Dünya’da kömür ihracatında 14040 milyon tonla ilk sıradadır Bu ülkeyi sırası ile ABD, Güney Afrika, Endonezya, Kanada, Çin, Polonya, Kolombiya ve eski SSCB takip etmektedir
Dünya kömür ithalatında en büyük pazarları başta Japonya olmak üzere Güney Kore, Tayvan, Hindistan, Hong Kong gibi Asya-Pasifik ülkeleri ile İngiltere, İtalya, Hollanda, Almanya başta olmak üzere AB ülkeleridir
Deniz taşımacılığında en önemli yük kömürdür Kömür ticaretinin %92’si deniz taşımacılığı ile yapılmaktadır Dünya kömür ticaretindeki gelişmeler deniz yolu taşımacılığının tarifeleri belirlemektedir
Uluslararası Enerji Ajansı IEA tarafından yapılan tahmine göre 1996 yılında 4786 milyon ton olan dünya kömür ihracatı 2000 yılında 5611 milyon tona ulaşacaktır Yapılan tahminlere göre bu ihracat hacminin %60’ını buhar kömürü, geri kalanı koklaşabilir ithal kömür talebi oluşturacaktır
Dünya kömür piyasasında fiyatlar; kömürün kalitesi, nakliye masrafları ve tedarik güvenliğini de içeren faktörlere bağlı olarak gelişmektedir Koklaşabilir ve buhar kömürü pazarları birbirleriyle yakından ilgilidir Buhar kömüründe piyasa fiyatlarının oluşmasında Avrupa ithalatçıların etkileri önemlidir En önemli kömür ihracatçısı durumunda olan ABD’li üreticiler uluslar arası piyasaya kömür fiyatlarının kendilerini tatmin edecek ölçüde yükselmesi ve yerli talebin karşılanması halinde ilave üretim kapasitelerini devreye alarak girmektedir Son yıllarda Asya-Pasifik-Pasifik bölgesinde kömür spot pazarı giderek önem kazanmaktadır
Dünya Kömür Ticaretinde ve kömür fiyatlarında oluşan bu dengeler dikkate alındığında bazı ülkelerin Kömür Politikaları çok çarpıcı görünmektedir
Almanya’da yer altı işletme yöntemi ile yapılan taşkömürü üretim maliyeti, ithal kömüre göre yüksektir Üretime, devlet sübvansiyon uygulamaktadır Alman Hükümeti, 1996 yılı itibarı ile termik santrallere verilen kömüre yapacağı sübvansiyonun tavanını 75 milyar DM, 1997-2005 yılları arasında ise 7 milyar DM olarak belirlemiştir 2001 ile 2005 yılları arasında bu sübvansiyonun giderek azaltılması öngörülmektedir
Fransa’da kömür sektörüne, 45 milyar Frank tutarındaki devlet yardımının yapılması Avrupa komisyonunca onaylanmıştır
Macaristan’da enerji sektöründeki şeffaflığı artırmak üzere yerli kömür endüstrisi yeniden yapılandırma yoluna gidilmiştir Hükümet, üretimi ve tüketici fiyatlarını kontrolüne almış ve işletmelere finansal destek sağlamıştır Hükümetçe desteklenen işletmelerde üretim ve istihdam en yüksek seviyelere ulaşmıştır
İspanya’da 1997 yılında hükümet ve elektrik sektörü ile yapılan çerçeve anlaşmasına göre, sübvansiyonla sürdürülen kömür üretiminin on yıl daha devam etmesi kararlaştırılmıştır Bu çerçeve anlaşması, deregülasyonu ve elektrik fiyatının düşük tutulmasının hedeflemekte ve santrallerde kullanılacak yerli kömürün minimum %15 olmasını garanti etmektedir Endüstriyel faaliyetler, sübvanse edilen bazı madenlerin kapatılmasının ertelenmesini gerektirmiştir
Polonya’da 1990 yılı itibarı ile dondurulmuş olan kömür fiyatları şu anda serbest durumdadır Markowski planına göre, Hükümet 1995 deki üretim seviyesini 130 milyon ton/yıl dan 2000 yılında 120 milyon tona, 1995 itibarı ile 32 milyon ton/yıl olan ihracatı 2000 yılında 20 milyon tona düşürmeyi hedeflemektedir Bu plan bütün partiler ve ayrıca, fazla miktarda işçi çıkarılmaması, sosyal hakların sağlanması ve yeni iş olanaklarının yaratılması koşuluyla sendika tarafından da desteklenmektedir
Polanya Hükümeti tarafından 1996-2000 yılları arasında bu tedbirler için, sosyal yardım da dahil, 53 milyar Ziloti karşılığı 2 milyar $’lık bir kaynak gerektiği hesaplanmıştır 1997’den sonra kömür endüstrisinde üretimle doğrudan ilgisi olamayan faaliyetlerin Weglokok’tan başlamak üzere kamuya ait ticari şirketlerin 1998 yılı sonuna kadar özelleştirilmesi öngörülmüştür Bu özelleştirmeden edinilecek deneyimlerle, diğer işletmelerin özelleştirilmesine devam edilecektir Kömür hazırlama tesislerinin ayrı şekilde özelleştirilmesi düşünülmektedir
Çin’de hükümetin 2000 yılına kadar yerli talebi ve ihracatı arttırmaya yönelik planların hedefine ulaşması için belirlenmiş politikalar, merkezden idare edilen devlet madenlerinin geliştirilmesi yönündedir Buna göre yeni maden işletmelerinin devreye sokulması ve mevcut işletmelerde de verimliliğin arttırılması söz konusudur 1997’de yeniden yapılanma gündeme gelmiş olup 14 adet devlet tekelindeki kömür işletmesinin dört grupta birleşmesi öngörülmüştür Bu gruplar sırasıyla, kömür ticaretinden sorumlu “China Coal Industry Import Export Group”, kömür kullanımıyla ilgili “The China Coal Comprehensive Utility Group”, üretimle ilgili “The China Coal Construction and Development Group” ve maden makine ve ekipmanları ile ilgili “The China Coal Meterials and Equipment Group” dur
Rusya ve Ukrayna’da yaşanan ekonomik olumsuzluklar nedeniyle bu ülkelerin politikaları ile ilgili yorum yapılamamıştır
ABD’de kömür, yerli enerji kaynakları içinde en büyük değere sahip olup, fosil enerji kaynakları arasındaki payı %94’dür ABD’nin üretilebilir kömür rezervleri 1 trilyon varil petrol eşdeğeridir Ülkenin birincil enerji ihtiyacının %90’ı fosil yakıtlardan elde edilmektedir ABD ithal edilen petrole bağımlılığı azaltabilmek için yerli enerji kaynaklarının özellikle kömürün üretimine büyük önem vermektedir ABD’de enerji üretiminde kömür en ucuz yakıt olarak diğer enerji kaynaklarının fiyatlarının ayarlayıcı bir rol oynamaktadır Temiz Kömür Teknolojilerinin uygulanışı ile elektrik üretiminde kömürden büyük oranda faydanılmaktadır ABD halen enerjinin %52 sini kömür ile çalışan termik santrallerden sağlamakta ve 2010 yılında bu oranı %62’ye çıkarmanın planlarını yapmakta ve yatırımlarını gerçekleştirmektedir
ABD’nin Wyoming eyaletindeki büyük linyit rezervleri son 25 yıl içinde, ileri teknolojiler kullanılarak bulunmuştur Ayrıca, ABD Enerji Bakanlığı, temiz kömür teknolojilerinin gelişmesini sağlayacak bir program çerçevesinde son 10 yıl içinde 6 milyar dolar düzeyinde para harcamış ve temiz kömür üreten prosesler geliştirmiş, temiz kömür üretmek için yatırım yapan şirketlere önemli sübvansiyonlar uygulamıştır Ayrıca, North Dakota ve Pitsburgh’da yer alan enerji araştırma merkezlerinde çok sayıda yüksek verimli yeni kömür teknolojileri ve kükürt arındırma sistemleri geliştirilmiştir ABD’de kömürden enerji üretimi için yeni geliştirilen yakma teknolojileri, yüksek kalorili kömürleri yakmayı hedeflemişlerdir Akışkan yatakta yakma sistemi enerji üretiminde önemli bir yer tutmaktadır
OECD raporlarına göre, dünya fosil yakıt tüketimi 1993-2010 yılları arasında, yılda %22 oranında artış gösterecektir Bu artışlar genelde jeolojik ve üretim şartları uygun, kömür ihraç eden ülkelerde olmaktadır Üretimi düşen ülkelerde de açığın önemli bölümü yine kömürle dengelenmektedir
TÜRKİYE MADENCİLİK SEKTÖRÜNÜN VE MADEN MÜHENDİSLERİNİN GÜNCEL DURUMU GENEL MADENCİLİK SEKTÖRÜNE İLİŞKİN GENEL DEĞERLENDİRME
Cumhuriyetle birlikte hedeflenen sanayileşme olgusu sonucu madencilik ön plana çıkarılarak ayrıcalıklı bir sektör olarak ele alınmış, birçok kurumun alt yapısı hazırlanmış ve kanun, tüzük, yönetmelikler hızla çıkarılarak yürürlüğe konulmuştur Aynı anlayışın ilerleyen yıllarda devam ettiğini maalesef söyleyemeyiz Günümüzde de madenlerimize dayalı sanayileşmenin yeterli düzeyde gerçekleştirilmemiş olması nedeniyle maden üretimimiz, mamul maddeye dönüştürülmeden ağırlıklı olarak ara ürün ya da hammadde boyutunda kalmıştır
Ayrıca, 24 Ocak Ekonomik Kararları ile uygulamaya konulan ihracata dönük sanayileşme politikaları sonucunda; ithalat artışı engellenemediği gibi teşvikli ucuz ithal hammadde girdileri karşısında madencilik sektörü eşit olmayan koşullarda rekabet edemediğinden özellikle özel sektöre ait işletmelerin bir kısmı kapanmış veya gelişmeleri önlenmiştir Sektörlerde her türlü soruna ve ihmale karşın kar edebilen kuruluşlarımız, karlarını aramacılığa ve teknolojik gelişmelere ayırmamış, madenciliğin kendi yarattığı artı değer dahi madenciliğe aktarılmamıştır Bu olumsuz gelişmeler içinde maden üreticilerimiz birbirleriyle rekabete girmiş ve bunun sonucunda bir çok ürünün iç ve dış piyasalardaki değerleri neredeyse yarı yarıya düşmüştür Bilinçsiz rekabet madencilik sektörünü, bilim ve teknoloji kullanımından, ileriye dönük planlamalardan uzak, işçi sağlığı, iş güvenliği ve çevreninde göz ardı edildiği bir anlayış içerisinde, her türlü iş makinesiyle herkes tarafından yapılabilir bir sektör haline getirmiştir
Son 15 yıllık dönemde başta kömür ve demir cevheri ithalatı sonucu, hammadde ve ara ürün olarak ihraç edilen cevherlerden elde edilen gelir bu iki madene ödenen dövizden daha geride kalmıştır 1998 rakamlarına göre toplam ihracatımız 531 milyon dolar, ithalatımız ise 858 milyon dolar olmuştur 1999 Ocak-Ekim döneminde ihracat düzeyi 441 milyon dolar düzeyindedir Gereken önlemlerin alınmaması halinde bu farkın ithalat lehine açılacağı kuşkusunu taşımaktayız
Madenciliğimiz ülkemiz GSMH içindeki payı % 1 civarındadır Madenciliğin GSMH içindeki payı ABD’de % 42, Almanya’da % 40, Kanada’da % 75, Avustralya’da % 77’dir Türkiye, Madencilik Sektörüne ilişkin gerekli stratejileri geliştirmesi durumunda sektörün GSMH içindeki payı % 4-5 düzeylerine çıkması kaçınılmazdır Çünkü Türkiye’nin, önemli ölçüde madencilik potansiyeli ve Cumhuriyet ile birlikte gelişmiş, kurumsallaşmış kurumları vardır Bu hedefe ulaşmak için oluşturulacak politikalar için gerekli bilgi, doküman ve tecrübe mevcut olup öncelikle yapılması gereken güçlü siyasi irade ile Sektöre ilgi duymaktır
Dünyanın en büyük trona yataklarından birine sahip olmamıza karşın, tespit edildiği 1979 yılından bu yana Batılı tekellerin oyalama politikalarına göz yumulması nedeniyle bu rezervlerimiz bugüne kadar işletilememiştir Tronaya ilişkin proje henüz fizibilite aşamasındadır Ülkemiz dünya bor rezervlerinin %60’na sahip olmasına karşın dünya bor pazarındaki payı %23 civarındadır ve yıllardır bu alanda yeni pazarlara ulaşılamamıştır
Ülkemiz dünya krom rezervinin %1’ine sahip olup ortalama 12 milyon ton/yıl olan dünya krom üretiminin de yaklaşık %3’ünü gerçekleştirmektedir Dünyada ferrokromun büyük bir kısmı krom cevherinin elektrik ark ocaklarında indirgeme yöntemi ile üretilmekte, üretilen ferrokromun yaklaşık %75’i de paslanmaz çelik üretiminde kullanılmaktadır Ülkemiz, kalite ve üretim olarak dünyada yıllardır ilk sıralarda yer almış olmasına karşın, cevherimizin büyük bir bölümü işlemeden hammadde olarak ihraç ettiğimiz için dünya pazarlarında etkin olunamamıştır
Ülkemizde yılda ortalama 1 milyon ton krom cevherinin yaklaşık %20-30’u Eti Holding, %70-80’ni özel sektör tarafından üretilmektedir Krom üretimimizin 250000 tonu yüksek karbonlu ferrokrom üreten Eti Holding’in Elazığ,ve Antalya tesislerinde, 40000 tonu sodyum bikromat ve bazik krom sülfat üretimi, 15000 tonu refrakter ve döküm kumu olarak tüketilmektedir Üretilen ferrokromun ortalama olarak yılda 4500 tonu MKE, Asil Çelik, Çemaş şirketlerinin tesislerinde kullanılmakta, geri kalanı ihraç edilmektedir
Eti Holding’in ihraç ettiği ferrokromun yanısıra özel sektörün ürettiği yılda yaklaşık 700000 ton krom cevheri, hiçbir metalurjik işlem uygulanmadan ihraç edilmekte, bu cevherin ferrokroma dönüştürülmesi ile ortaya çıkan katma değerden ithalatçı ülkeler yararlanmaktadırlar
Ülkemizde Eti Holding dışındaki krom üreticilerinin yıllardır ferrokrom tesisleri için yatırım yapmamalarının nedenlerinden biri elektrik enerjisi fiyatıdır İthalata dayalı hurda demirin kullanıldığı ark ocaklarında tüketilen elektrik enerjisine özel tarife ile yıllardır indirim uygulanırken madencilere bu indirim sağlanmamıştır Önemli bir yer altı kaynağı olan kromun katma değeri yüksek olan ferrokrom ve paslanmaz çelik haline dönüştürülerek ihraç edilmesi için özel sektör teşvik edilmelidir
Çelik üretiminde dünyadaki oran % 70 entegre tesisler, % 30 elektrik ark ocakları şeklinde iken bu oran ülkemizde tam tersinedir Entegre tesislerin yıllık demir cevheri ihtiyacı 9-10 milyon ton olup bunun yaklaşık 4 milyon tonu Yüksek fırınlar için işletilebilir demir cevheri rezervlerimiz, yıllardır rezerv geliştirme çalışmaları yapılmaması nedeniyle azalmıştır Ülkemizde, 1 Milyar tonun üzerinde düşük tenörlü demir cevheri potansiyeli tespit edilmiştir Bu potansiyel rezervler işletilebilir rezervlere dönüştürülmeli, cevher zenginleştirme projeleri geliştirilmeli ve teşvik edilmelidir Mevcut tesisler modernize edilmelidir Eğer bu çalışmalar kısa zaman içerisinde yapılmaması halinde işletilebilir rezervler tükeneceğinden hammadde gereksiniminde tamamen dışa bağımlılık kaçınılmaz hale gelecektir
Son günlerde gündeme gelen borla ilgili gelişmeler, 150 yıllık anlayışta pek bir değişiklik olmadığını ortaya koyuyor Sanayileşmiş ya da sanayileşecek bir ülkenin hayatiyende çok önemli yeri olacak boru, küçük hesaplara alet edilmemesi gerektiğine inanıyoruz Son yıllarda Etibank Genel Müdürlüğü’ndeki gelişmeler dikkatle incelenmelidir
Etibank Genel Müdürlüğü 26011998 tarihli kararı ile Eti Holding AŞ’ne dönüştürülerek yeniden yapılanma sürecine sokulmuştur Etibank bu yapılanma sonucu bünyesinde 7 AŞ kurarak yeni KİT yapıları oluşturulmuş ve müessese, işletme, daire başkanlığı düzeyinde görev yapan organizasyon yapısı yükseltilerek yönetim kurulu, genel müdür, genel müdür yardımcıları, daire başkanlıkları olmak üzere 150’nin üzerinde yeni yönetim kadrosu yaratılmıştır Bu yapılanmanın amacı olarak öne sürülen gerekçeler şunlardı
Bankacılık bölümünün özelleştirilmiş olması nedeniyle Etibank isminin değiştirilmesi,
Yeni yapılanma ile işletme birimlerinin AŞ ye dönüştürülerek yetki ve karar mekanizmalarının yerinden yönetim ile sağlanması,
Ticari alanda daha profesyonel bir yapılanma
Ayrı şirketler haline getirilen yapıların daha kolay özelleştirilmesi
21Yüzyıla girdiğimiz bu günlerde, 2 yıllık süreç içerisinde 1 madde de öne sürülen isim değişikliğinin dışında bu gerekçelerin hiçbirinin geçerli olmadığı açıkça görülmektedir
Yetki ve karar mekanizmaları birbirine girmiştir Şirketler kendi başına davranmakta biri diğerini tanımamakta, şirketlerde alınan kararlar ve uygulamalardan ise bilgi akışı istenen düzeyde gerçekleşmemektedir Sonuç olarak sevk ve idarede son derece çelişkili kararlar ortaya çıkmakta ve ciddi bir koordinasyonsuzluk yaşanmaktadır
Ticari alanda profesyonel bir yapılanma iddiası ise tamamen boşa çıkmış bir iddiadır
Şişirilmiş şirket yönetim kadroları ile profesyonel yapıyı bırakın normal günlük işlerin bile yürütümü çok başlılıktan dolayı tıkanmıştır Hukuki açıdan bakıldığında ise Danıştay 1Dairesince yapılanma ile ilgili verilen karar çerçevesinde Etibank Madencilik kısmının bir Holding olamayacağı, şahıs hisselerinden dolayı Bor AŞ’nin yasalara aykırı bir durum oluşturduğu belirlenmiştir
Madencilik yapısı itibariyle kendi alanı dışında (inşaat, nakliye, enerji, gıda vb) bir çok sektöre kendi dinamiğinin yaklaşık 5 katı düzeyinde katma değer yaratan çok önemli bir sanayi faaliyeti olmasına rağmen, kendi içinde son derece zahmetli ve işletme riskleri yüksek olan bir sektördür Dönem içerisinde Eti Holding özelleştirme idaresine müracaat ederek yeni oluşturduğu şirketlerden Gümüş, Bakır ve Krom da faaliyet gösteren şirketleri özelleştirmek üzere idareye devretmek istemiş ancak özelleştirme idaresinin yaptığı ön incelemeler sonunda, geçmişte Karadeniz Bakır İşletmelerinin özelleştirilmesinde yaşanan başarısızlıkta göz önüne alınarak idarece bu şirketlerin devri konusu neticelenememiştir Sonuçta bu çabaların altındaki gerçek amaç ortaya çıkmıştır Amaç dünya pazarlarında stratejik ve niteliğindeki ve kar marjı çok yüksek olan Bor ve ürünlerinin Etibank elinden çıkarılmasıdır
Bor ve ürünleri konusunda istenilen amaca bugün ulaşılamamış olması bir yana, Etibank Madencilik yapısı da deforme edilmiştir
Uluslararası pazarlarda tüm gelişmiş teknolojik üretimlere girdi olan rafine bor ve uç ürünleri konusunda üretimden yatırıma, pazarlamadan satışa bir master planı oluşturularak tek elden uygulanmalıdır
Cumhuriyet tarihimizle özdeş metal madenleri ve endüstriyel mineraller üzerinde 64 yıllık deneyim ve birikime sahip olan Eti Holding’in bor madenciliği konusunda da uzun yıllar ülkemize daha büyük hizmetler verecek tek kuruluştur Ancak Türkiye’deki diğer kamu iktisadi kuruluşları gibi idari, mali konularda birçok sorun yaşaması uluslar arası piyasada faaliyet gösteren Eti Holding’i ciddi sıkıntılara sokmuştur Bu sorunların aşılması ve sağlıklı bir yapıya ulaşılması için çözüm önerilerinin kararlı bir siyasi iradenin uygulamasıyla gerçekleşeceğine inanıyoruz
Bugün Ortadoğu ülkeleri için petrol, Türk Cumhuriyetleri için petrol ve doğalgaz ne ise bor’da ülkemiz için aynı önemde stratejik bir hammaddedir Gelecekte çevre dostu ileri teknolojilerin hammaddesi olma özelliği nedeniyle daha da stratejik olacağı bilinmelidir Çünkü bor geleceğin madeni olacaktır ve daha geniş bir alanda da fazla tüketilecektir Özellikle çeliğin yerini almaya aday olan çevre dostu fiberglass sektörü ile deterjan sektöründeki gelişmeler dikkatle incelenmelidir Türkiye Dünya Bor rezervlerinin %60’ına sahip bir ülke olarak bu kozu çok iyi kullanmalıdır Borla ilgili yatırımlar desteklenmeli, hammadde olarak ihraç edilmesi yerine mamul madde ihracatına yönelik yatırımlara zaman kaybetmeden geçilmelidir Bor üretimi ve ihracatı tek elden kamu tarafından yapılmalıdır Bor türevlerini kullanacak sanayilerin kurulmasına destek verilmelidir
Seydişehir Alüminyum tesislerinin kapasitesini artırabilecek rezerv olmasına karşın yıllardır bu alanda yapılması gereken daha az enerji tüketen ileri teknoloji yatırımların yapılmaması nedeniyle her geçen gün alüminyum ürünlerinde dışa bağımlılık artmaktadır
Türkiye’nin Bakır, Çinko, Kurşun rezervleri (Metal Cu, Zn, Pb) sırasıyla, 228, 229 ve 086 Milyon ton düzeyinde olup yeterince aranmamıştır Ülkemizde bakır-çinko-kurşun üretimi özel ve kamu sektörünce yapılmakta özellikle kamu bakır madenciliği farklı farklı kurumlarca yürütülmektedir Bu sektörde de gerekli rezerv geliştirme çalışmaları ile teknolojik yatırımların yapılmaması nedeniyle işletilebilir rezervler tükenmek üzeredir Ayrıca bir çok işletme ekonomik tenörün altında çalışmaktadır
Özelleştirme sonucu İranlılara satılan Çinkur gerekli konsantreyi yurt dışından getirmiş, bölgedeki madencilerden cevher satın almamıştır Bunun sonucu olarak da Kayseri Bölgesinde kurşun-çinko cevheri işletmeleri kapanmıştır Şimdi de Çinkur’un kendisi kapanma durumundadır ve bugün çinko üretimi durmuştur
Madencilik Sektörü fiyat dalgalanmalarına ve işletme risklerine çok duyarlı bir sektör olup sadece özelleştirme ile maden işletmeleri verimli hale gelmez ve bu nedenle de küçültülmüş şirketlerin uluslar arası piyasalarda yaşayabilmesi mümkün değildir Geniş ürün çeşidi olan, bu kapsamda makine ve teçhizatı ile personelinin hareket esnekliğine sahip, alternatif piyasalar yaratabilen, meslek içi eğitim programları uygulayabilen, aramadan-pazarlamaya kadar AR-GE yatırımlarına kaynak yaratabilen büyük madencilik şirketleri uzun süre varlıklarını sürdürebilmektedir Ancak, özel sektör madenciliği, güçlü kamu madenciliğinin güvencesi altında istikrarlı üretim yapabilir Bu kapsamda, Etibank, TKİ ve TTK’nın küçültülerek özelleştirilmesinin ve/veya kapatılmasının ne özel sektöre ne de ülke madenciliğine bir faydası olabilir Bu nedenle, biz Maden Mühendisleri Odası olarak, hangi işletmelerin geliştirileceği hangilerinin kapanacağını veya tatil edileceği ile hangi yatırım ve işletme modellerinin uygulanacağına ilişkin sağlıklı politikaların oluşturulabilmesinin ancak öncelikle “Kamu Madencilik Kuruluşlarının Özerkleştirilmesi” ve her bir özerk kurumun kendi yapısına ve faaliyet alanına göre kendi politikalarını oluşturması ile mümkün olabileceğine inanmaktayız ve bu gerçek göz ardı edilerek Madencilik Sektörü bir Et-Balık Kurumunun veya herhangi bir bankanın özelleştirilmesi ile karıştırılmaması gerektiğine inanmaktayız
Zonguldak Taşkömürü Havzası son yıllarda devamlı ülke gündeminde kalmıştır 1980’li yıllara kadar sürekli artan satılabilir üretim (35 Milyon ton satılabilir üretim) o tarihten itibaren üretim hızlı bir şekilde düşmüştür (1 Milyon ton satılabilir üretim) Bu düşüşün en önemli nedeni jeolojik koşullar değil tamamen zamanında yapılması gereken yenileme, modernizasyon ve hazırlık yatırımlarını yapmayan, popülist politikalarla kurumun mali yapısı ile birlikte çalışma dengesini bozan iktidarlardır Bu anlayış içerisinde Havzanın sorunlarına çözüm getirilmediği gibi Türkiye Taşkömürü Kurumu kaderine terk edilmiştir Bugün kuruma 4012 işçi alımı ile siyasi otoritenin TTK’nın kapanmaması yönündeki eğilimi olumlu bir gelişme olarak değerlendirilse de öncelikle TTK özerkleştirilerek yeniden yapılandırılmalı, mali yapısının düzeltilmesi için borçları sıfırlanmalı, lavvar tesisleri dahil gerekli tüm yatırımlar bir program doğrultusunda gerçekleştirilerek üretim seviyesi eski düzeylerine çıkartılarak Demir Çelik Sektörünün koklaşabilir kömür talebi karşılanmalıdır Ayrıca, Amasra B kömür sahası, 2x300 MW kurulu gücünde temiz kömür teknolojilerine dayalı termik santral projesi ile birlikte entegre proje olarak derhal projelendirilerek üretime başlanmalıdır
2000 yılı itibariyle Ülkemizin linyit rezervleri 84 milyar, yıllık kömür üretimimiz 63 milyon ton civarındadır Yapılan ileriye dönük enerji projeksiyonlarından linyit talebimizin her yıl artarak 2010 yılında 120 milyon, 2020 yılında da 192 milyon tona çıkacağı hesaplanmıştır Bu üretim artışı mevcut termik santrallara ilave olarak yaklaşık 9000 MW kurulu gücünde santralların ekonomik şekilde kurulabilmesi ile mümkün olabilecektir
1980 yılında 14 milyon ton olan linyit üretimi yaklaşık 5 kat artarak 63 Milyon ton seviyesine çıkmıştır Bu arışın temelinde dağınık şekilde olan ruhsatların birleştirilerek havza madenciliğine geçilmesidir
Türkiye dünya linyit üretiminde sekizinci , Avrupa’da altıncı büyük üretici durunda olup elektrik enerjisi talep artışı dikkate alınarak kömüre dayalı yeni termik santralların devreye girmesi ile Avrupa’da üçüncü, dünyada beşinci büyük üretici durumuna gelebilecektir Sadece elektrik üretimine esas linyit üretimi dikkate alındığında elektrik enerjisi satış tarifesi bazında yaklaşık 2 Milyar dolar düzeyinde ekonomik değere sahiptir ve önümüzdeki kısa bir dönem içerisinde bu değerin 3 kat artması kaçınılmazdır Ancak, 1980 sonrası dönemde linyit rezervlerinin geliştirilmemesi, kömür zenginleştirmede ve yakma sistemlerinde gerekli teknolojik gelişmelerin sağlanmaması nedeniyle enerjide dışa bağımlılık her geçen gün biraz daha artmış ve önümüzdeki dönemde de idari ve teknik yapılanmada gerekli önlemler alınamadığı taktirde bu artış devam edecektir
Bugün, Türkiye Çimento Sektörünün 3 milyon olan katı yakıt talebi, çevre ve insan sağlığına zararlı maddeler içeren, gelişmiş ülkelerde tehlikeli atık olarak nitelendirilen, kükürt değeri % 5-8, Kalori değeri 8000 Kcal/kg olan petrokoktan ağırlıklı olarak karşılanmaktadır Çevre Bakanlığı’nın çimento sektörüne verdiği kontrol belgesi kapsamında ithal edilen petrokokun birim fiyatı 5-11 ABD dolar arasında değişmektedir Ayrıca, ısınma sektöründe öncelikle büyük şehirler için kömür ithalatı 4 Milyon ton düzeyini bulmuş olup dünya kömür piyasalarından CIF 45-50 ABD Dolar/ton fiyat ile pazarlanan bu ithal kömür tüketiciye belediyeler kanalıyla 180 ABDDolar/ton birim fiyat ile satılmaktadır İthal kömürün teşvik edilmesi, kamu ve özel sektörün yapmış olduğu yatırımları atıl hale getirmiş ve ileriye dönük planlama çalışmalarını, rekabetçi şartlar temin edilemediğinden, engellemiştir
Bu tablo, ülkemizdeki özel ve kamu sektörü kömür üreticilerini olumsuz yönde etkilemiş, ürettikleri kömürleri pazarlayamaz hale getirmiş ve bir çoğu kapanma noktasına gelmiştir Katma değeri çok az olan ithal kömürün yeniden değerlendirilmesi gerekir Türkiye’nin bir çok limanından kömür girmektedir İthal edilen kömürlerin belirlenen standartlara uygun olup olmadığı konusunda ciddi soru işaretleri olduğu da bir gerçektir Devletin katma değeri yüksek öz kaynaklarımızın değerlendirilmesi hususunda zaman geçirmeden karar vermesi gerekir Kömür ve demir cevheri ithalatına mutlaka fon getirilmeli petrokok ithalatı durdurulmalıdır
Mevcut termik santrallerin ve santralleri besleyen kömür işletmelerinde yıllardır yapılması gereken yenileme, modernizasyon ve rehabilitasyon yatırımları, 3096 Sayılı Yasa kapsamında yürütülen İşletme Hakkı Devir çalışmaları nedeniyle yapılamamaktadır Bu durumun devam etmesi halinde bir çok santralde ve kömür işletmesinde üretimin tamamen durması kaçınılmazdır Ayrıca, Afşin-Elbistan İşletme Hakkı Projesi dikkate alındığında doğal kaynaklarımız, 3096 sayılı yasa kapsamında şirketlerin inisiyatifinde yıllarca projelendirilerek işletmeye alınamamaktadır Bu kapsamda 3096 sayılı Yasa ile birlikte linyit madenciliğinin aramadan üretime kadar yeniden gözden geçirilmesi gerekmektedir
|